Часам Іцка зірне на каторага з нас, угадае наша жаданьне й скажа:
-- А ну-тка, пасапі ў мех. Тады мы ўсе кінемся да палкі, якой разьдзімаюць мех, і чуць не паб’емся за пяршынства. Але вось і званок! Неахвота пакідаць кузьню.
Любілі мы старога Іцку. Любіў і Іцка нас. Асабліва сяброўскія зносіны былі між кавалямі й Мацьвеем. Чаму? Ня ведаю. Магчыма, таму, што ў іх жыцьці было нешта агульнае. Бацька Мацьвея таксама ня меў ні зямлі, ні гаспадаркі й жыў з таго, што наймаўся пасьвіць сялянскіх кароў. Але Коля й Ніна, як я ведаю, рэдка заходзілі ў кузьню.
-- Што там? Толькі запэцкаешся ды адзежу прапаліш! -- казала Ніна.
А Коля чамусьці ня любіў кавалёў.
Курылка таксама часта лаяў старога Іцку.
Быў цёплы дзень. Сьнег камячыўся й чапляўся за ногі.
На пераменцы мы гулялі ў сьнежкі. Курылка, накрыўшыся курткай, стаяў на ганку. Гулялі ў сьнежкі мы на гародзе, празь які ланцужком бегла сьцежка ў кузьню. Раптам з вуліцы выйшаў Іцка з сынамі. Стары каваль нёс пару колаў, а маладыя -- жалеза на шыны.
У нашай школе вучыліся хлопцы й вялікія. Як толькі Коля ўбачыў кавалёў, паклікаў некалькі вучняў, нешта шапнуў ім. Хлопцы з крыкам і рогатам кінуліся на кавалёў. Першым бег Коля. За дарослымі кінуліся меншыя. Але некаторыя стаялі на мейсцы. Мацьвей ня ўдзельнічаў у бойцы. Дзеці кружыліся вакол кавалёў, хапалі сьнег, камячылі сьнежкі й кідаліся імі. Спачатку Іцка, Хаім і Лэйзар паспрабавалі абараняцца, але не пасьпеюць яны нагнуцца, як дзясяткі сьнежак ляцяць у іх твар, у нос, за каўнер. Настаўнік хіхікаў...
Кружыліся дзеці, бегалі кавалі. Бойка цягнулася мінут колькі. Кавалі былі рабымі ад сьнегу. Раптам Іцка спыніўся, сеў на кінутыя колы, схапіўся за лоб.
-- Разбойнікі! Што вы робіце?
Падняў руку, патрос ёю ў паветры, хапіўся за галаву. Рука была ў крыві. Зьдзеў шапку -- тонкім струменьчыкам кацілася кроў па твары. Іцка размазваў яе. Коля сьмяяўся. Курылка скрыўся ў школу. Мне стала страшна. Некаторыя таксама глядзелі напалохана і зьдзіўлена. І ніхто ня мог зразумець, як здарылася гэта.
-- Нехта каменем! -- сказаў Мацьвей.
А хто -- невядома. Толькі я ведаў, хто. У самы разгар бойкі ў мяне разулася нага, я падышоў да сьцяны школы, паставіў нагу на цэглы фундамэнта і пераабуваўся. І я бачыў, як Коля ціханька закамечваў у сьнег камень. Але цяпер я маўчаў.
Хутка аб здарэньні ўведала ўся вёска.
-- Школьнікі Іцку пабілі! -- гаварылі адзін аднаму.
-- Эт, вучы іх! Дурэюць! -- гаварылі бацькі.
Назаўтра дома мне загадалі:
-- Глядзі, не чапай, а то... Ён табе ня роўня!
Я сказаў бацьку, як здарылася гэта. Той адказаў:
-- Далі волю ім! -- уздыхнуў. -- Нечага гаварыць! Далі волю! Хутка й па вуліцы не прапусьцяць.
Я ведаў, што мой бацька вельмі ня любіў бацьку Колі.
Пасля таго больш ніхто не кранаў кавалёў, але амаль што ніхто й не заходзіў у кузьню.
Адзін раз у сем дзён у нашу школу наязджаў поп. Звычайна ён загадваў прачытаць ці прапець пару малітваў, задаваў два-тры пытаньні па Евангельлю і ад’язджаў. А іншы раз, апрача таго, мучыў падоўгу сьпяваньнем царкоўных песень, пакідаў без абеда на цэлыя гадзіны ўсю групу, ставіў на калені.
Аднаго разу поп прыехаў падвечар, на апошні ўрок. У школе ўжо станавілася цёмна. Праз дзесяць мінут вучні ўсіх груп былі выстраены ў рад па тры. Курылка ўдарыў камэртонам па парце, нагнуў галаву, прыклаў яго да вуха й працягнуў:
-- А-а-а-а...
Мы паўтаралі:
-- А-а-а-а...
Галасы былі расстаўлены. Поп цягнуў па-царкоўнаму. Курылка кіраваў хорам. Ён, як крумкач, махаў рукавамі, крывіў твар, касіў вочы, круціў галавой і тупаў нагамі на тых, хто фальшывіў.
-- Отча-анааа...ш... -- кацілася ў клясе.
Я стаяў у заднім радзе. Мацьвей ля мяне. Тут было цёмна. Мацьвей падпяваў у такт песьні:
-- Отча-а нааш... курэй краў... пад печ хаваў...
Яго голас зьліваўся з апошнімі. Але тыя, што стаялі ля нас, усё чулі. Душыў сьмех. Мы штурхалі адзін аднаго локцямі. Некаторыя хіхікалі. Сьпевы канчаліся. Тады Мацьвей у самым канцы сьпеваў прапеў пеўнем.