«Çапла калас пулать ĕнтĕ сирĕн, — шухăшларĕ Мăрзабай, пьеса ятне лозунг вырăнне йышăнса. — Чахрунсене курасшăн мар эсир… »
— Çĕр çăттăр! Павăл пичче! Аçта каятăн? — илтĕнчĕ сасартăк хĕрарăм сасси.
— Э, мĕн? Аçта каяп-и, ара, ăçта… Хăмăшлана каяп, — аптраса ӳкрĕ Мăрзабай. Хĕрарăм лахлатса кулма тытăнсан тин вăл Мулла Анукне палласа илчĕ.
— Тăр-кăнтăрла, тăман тухмасăрах аташса кайрăн-им, Павăл пичче? Хăмăшлана Куракхăви урлă кам çӳрет! Таллă мăнастирне Кейӳ урлă кайнă пек пулать ку.
— Ара, çул майăн, çул майăн Çимун патне кĕрсе тухас терĕм. Аçу патне каятăп. Унтан тӳрех вара — Хăмăшлана, арман урлă, арман урлă.
Анук сасартăк кулма чарăнчĕ.
«Мĕн пулнă-ши Марзабая? Темĕскер пĕчĕк ача пек сӳпĕлтетет, мĕскĕн. Наçтук вилнĕренпе, чăнах та, аташса калаçакан пулман-ши?»
Çапла шухăшларĕ те Анук тăрантас çине хăпарса ларчĕ.
— Пар-ха тилхепӳне, Павăл пичче. Семен Тимофейчăн хваттерне кайăпăр, эппин.
— Мĕне кура чике тăршшĕ буквăсемпе Чахруна мухтама тытăнтăр эсир? — каллех тĕлĕнтерчĕ Мăрзабай Анука.
«Аташатех ĕнтĕ, мĕскĕн. Больницăна леçсе хăварас мар-ши?» — пăшăрханса ӳкрĕ Анук.
— Мĕн пирки эс, Павел Лексейчă? Эп айван пуçпа ăнланса илеймерĕм. Темĕскер юптарса каларăн пуль-ха, — пĕчĕк ачапа калаçнă пек ачаш сасăпа калаçма тăрăшрĕ Анук.
— Ара, эеир унта нимсĕрех «Çуклăх — сиен мар вăл», — тесе çырса хунă. «Долой пуянлăх, сывă пултăр çуклăх», — тесе çырмаллаччĕ, иçмасса.
Анук пĕтĕмпех ăнланса илчĕ.
«Ним те аташм. ан-ха ку ятлă çын. Аташма мар, пире тăрăхласа хучĕ».
Вара вăл çавăнтах савăнса ӳкрĕ те малтанхи пекех савăккăн çатăлтата пуçларĕ.
— Семен Тимофейчă тарăхса пĕтрĕ пьесăн ятне чăвашла куçарнă чух. Эс, Павăл пичче, пĕр тытăнмасăрах хитре куçарса хутăн. Пăрах хăвăн хуçалăхна, пирĕн çума хутшăн. Сана тĕп тăлмач тăвăпăр е, кăмăлу пулсан, çĕр ĕç комиссарĕ тума пултаратпăр…
Кайран Мăрзабай чăнах та хăйĕн пурлăхне пăрахса кайнине пĕлсен, Мулла Анукĕ вилсе каяс пек лахлатрĕ.
— Микулай патша пек, эсĕ те отречени турăн пулать. Пуянран тухнă пирки манифест çырмаллаччĕ сан. «Эпир, Пĕрремĕш Павăл, пуянран тухатпăр, хамăр вырăна пуяна Пĕрремĕш Тимука лартатпăр», — темеллеччĕ, иçмасса…
Çимун Анукпа пĕрле кулмарĕ. Мучăшпе çĕрĕпех чăлăм куç хупмасăр калаçрĕç вĕсем: Çимуи, Анук райкома пырса систерсенех, хваттерне хашкаса чупса та çитрĕ. Икĕ çул хушшинче паллайми ватăлса кайнă мучăшне курсан, ютшăнса тăраймарĕ Çимун, хăнана хумханса ыталарĕ. Мăрзабайăн кӳтсе çитнĕ чунĕ сасартăк çемçелсе кайрĕ, вăл, тӳсеймесĕр, ĕсĕклесе ячĕ.
Çĕр каçа шакăлтатса калаçнă хушăра çĕнĕ тĕнче йĕркисем халь Мăрзабайшăн та «пуçхĕрлĕ» пек курăнма пăрахрĕç. Çимуна мучăш тĕлĕнтерчĕ те, савăнтарчĕ те. Ленин çырнисене те чылаях вуланă иккен. Ялхуçалăхĕн малашлăхĕ пирки те нумай шухăшланă. Кунтă вăл коммунăсене тиркет, кулакла хурласа, пуçтахланса мар, тĕплĕн шухăшласа тиркет. Хăмăшлара, Ятрус пек, тĕнчере çук çырла ӳстересшĕн. Хăй пултарнă таран çĕр акса кăтартуллă хуçалăх тăвасшăн, типĕ çанталăкпа вĕри çиле парăнман тулă сорчĕ туса ӳстересшĕн. Çавăн пирки канашласа пăхма каять иккен вăл халь Хрулкка патне.
— Халăха усă кӳрсе пурăнма тăрăшни чуна çунатлантарать. Пурнăçра хăвăн тивĕçне тупсан, тĕнче те илемлĕрех курăнать, — терĕ Çимун.
Мăрзабайшăн çĕнĕ сăмах каламарĕ-ха вăл. Мăрзабай хăй те ĕмĕр тăршшĕпе çапла шухăшланă. Халăха та усă кӳмен мар вăл. Анчах ун уссине хальхи власть ăнланса илеймерĕ çав, ырламарĕ…
— Тен, эс, мучи, халĕ те Совет влаçĕпе çĕнĕ йĕркене йышăнсах каймастăн пуль? — терĕ малалла Çимун. — Ленин çырнисене юратсах вуларăм терĕн-ха эс. Ленин çырнисене, Совет влаçĕн йăли-йĕркине, политикине мĕн чул ытларах пĕлсе, ăнланса пыран, хăвăн тивĕçне те çавăн чул ытларах ăнланакан пулан.
— Нимшĕн те, никамшăн та мар, халь хамшăн çеç канлĕх шыратăп-ха эп, — тавăрчĕ Мăрзабай, тӳрĕ сăмахран пăрăннă пек пулса.
— Хăвăншăннине халăхшăннипе килĕштерме пĕлсен, тивĕçлĕ этем ывăлĕ пулатăн та вара.
«Мана ăнланакан пĕр тăван чун пур иккен-ха тĕнчере», — кăшт канăçланчĕ Мăрзабай. Вăл ир енне тин çывăрса кайрĕ.
Çапах, хресчен йăлипе, Мăрзабай ирхине ирех вăранчĕ. Çутăлнă çĕре вăл, Çимуна вăратмасăрах, лаша кӳлсе хапхаран тухса кайрĕ.
Таçта васканипе мар, урăх сăлтава пула çапла хăтланчĕ Мăрзабай: Çимунпа çĕрĕпе калаçса выртни кун çутипе сĕвĕрĕлсе пĕтесрен шикленчĕ. Тата Хрулккана та хăвăртрах курасси килсе кайрĕ.
Юр çинчи йĕрсем
Кăçал кĕр пĕлтĕрхинчен типĕрех килчĕ. Ват ăшши те, пукрав ăшши те пулчĕ. Хĕл тени вара пĕр каçхине яла шурă акăш пек лăпкăн кăна вĕçсе килсе ларчĕ…