Нейкая баязлівая душа не адважылася выкарыстаць свой шанц — падумала Вікторыя, прачытаўшы тую газетную “сенсацыю” і ўнутрана здрыгануўшыся, — і вось яшчэ адзін са спосабаў аддаць перавагу небыццю: застацца назаўжды ў маміным жывоціку, стварыць сабе ў ім магілу. Але хіба не тое ж самае — жыць на свеце, адчуваючы, што нябожчыца-маці гвалтам завалодала тваімі целам і душой, што яе пагарда дыктуе твае ўчынкі, яе праклёны — перадвызначаюць твой лёс? Па сутнасці, Вікторыя, не здолеўшы абарваць пупавіну крэўнай залежнасці ад маці, дагэтуль яшчэ не нарадзілася насамрэч. Яна скамянела ў сваім страху, як той пачварны літапедыён.
Зрэшты, матчына лона — далёка не заўсёды рай. Дурная маці можа труціць плод алкаголем ды тытунем (і тады матка ператвараецца ў партатыўную газавую камеру), знявечыць ягоныя мяккія косткі гарсэтамі, і нават, нібыта спрактыкаваны кат, праткнуць цемечка непажаданаму дзіцяці распаленай вязальнай спіцай — увогуле, спосабаў забойства бяспраўнага вязня жаночай маткі напрыдумана шмат. І тады, тады... адвечны рай матчынага лона ператвараецца ў франклаўскі канцлагер, дзе няшчаснай ахвяры не застаецца анічога, акрамя як прыняць “каштоўнасці адносін” і скарыцца.
Вязень дзяцінства, Вікторыя рызыкуе так і не знайсці сваё сапраўднае “я”. Як, зрэшты, і народ, да якога яна належыць. Гэты народ таксама баіцца нарадзіцца, бо свет навокал змяніўся, стаў іншы, і кожны мусіць цяпер прыняць адказнасць за сваё жыццё на сябе. Але быць ахвярай, “дурным мужыком”, спавядаць “каштоўнасці адносін” нашмат лягчэй, чым стаць вольным і прызнаць: усё — і ва ўласным дабрабыце, і ў дабрабыце краіны — залежыць ад нас саміх. І мы ўпарта трымаемся за лона матухны-гісторыі, якая ўвогуле нас і не любіла ніколі (мо зацяжарала намі “па залёту”?), — што ж, такі нам, у адрозненне ад іншых, шчаслівейшых народаў, выпаў лёс. Але свой крыж мы можам ператварыць у перамогу, і ў глыбіні ўласнага Ценю адшукаць кропку Сонца, і распаліць Святло “на ўвесь свет вялік”, — зразумела, калі адважымся, нарэшце, нарадзіцца.
Між іншым, проста фізічнае аддзяленне ад маці не вырашае праблемы: тут патрэбна непаслушэнства замест пакорлівасці, слыннае выкраданне плода з Дрэва Пазнання Дабра і Зла. Не цярплівасць Сізіфа, а мужнасць Праметэя. Гэты цяжкі шлях вымагае шмат высілкаў; нават Адам, які атрымаў свабоду хутчэй па непаразуменні, горка сумаваў па страчанай залежнасці. Але яму, прынамсі, было аб чым шкадаваць. А мы сумуем па страчаным канцлагеры, дзе ўсё вырашалі за нас, дзе не трэба было думаць самастойна, адно жывіцца таннымі харчамі праз плацэнту “лепшай у свеце” эканомікі. Мы, здаецца, ужо выкінуты з лона парадзіхі пры дапамозе кесарава сячэння (трохі гвалтоўна, але дзякуй і за такі шанц), аднак усё працягваем глядзець назад, і туга наша робіцца цяжарнай смерцю. “Калі чалавек хоча жыць, ён павінен змагацца і ахвяраваць сваёй звернутай назад тугой, каб дасягнуць найвышэйшай даступнай яму вяршыні”, — лічыў Юнг. Калі ж не... Чалавек (альбо народ) становіцца зачараваным смерцю. Менавіта гэты душэўны стан Вікторыя беспамылкова вызначала на тварах землякоў, і ў сабе, стомленая марнымі высілкамі перамагчы страх, часам знаходзіла тую ж зачараванасць смерцю, яе спакоем і свабодай.
Але... ці не ілюзія тая свабода? Смерць — дзверы, якія заўсёды адкрытыя... Вось толькі — куды? У зіхаценне касмічных зорак, у царства Духу, які вее, дзе захоча? Альбо — назад, у ракавай пухлінай пашкоджаную матку?
Так, народ, які баіцца будучага, не нараджаецца. Ён ператвараецца ў літапедыён — мёртвы, скамянелы плод. Такі народ-агорафоб забывае, што ён — нашчадак славутага старажытнага роду; ягоны шлях — таптанне на месцы, вычэрчванне цыркулем канцэнтрычных-канцэнтрацыйных кругоў, прадрапванне ржавай голкай заезжанага дыска.
Невыпадкова ў тых жа міфах матчына лона — гэта адначасова і сімвал магілы, а пажыццёвая духоўная залежнасць ад маці — метафара смерці.
Так, смерці.
Учора, ранкам свайго правалу, Вікторыя вынырнула са сну, вынесеная нарастаючай хваляй трывогі, якая неўзабаве перайшла ў паніку. Панічны страх, страшнейшы за смерць, насылаецца лясным богам Панам, так, прынамсі, лічылі старажытныя грэкі; чалавек, які падпаў пад уладу гэтага страху, бяжыць і бяжыць, уцякаючы невядома ад чаго, пакуль у рэшце рэшт не ўпадзе мёртвы. Сучаснаму чалавеку бегчы няма куды, ён заціснуты ў вузкі пенал гарадской кватэры, і таму накручвае кіламетры ўнутры сябе. Сэрца Вікторыі шалёна калацілася, мышцы былі напружаныя, бы ў марафонца. Толькі вось куды бегчы? І ці далёка ўцячэш ад самой сябе? Апранулася, хацела выпіць кавы — і не змагла: пальцы дрыжэлі, кава расплюхалася на стол.