Ты будзеш біцца грудзьмі аб пруты клеткі, грызці, як ваўчанё, жалеза пасткі, выць і разгойдваць сцены сваёй турмы. У дрэнныя хвіліны ты нават падумаеш пра тое, што калісьці, шаснаццаць год таму, здзейсніла злачынства, няхай па неасцярожнасці, як пішуць ў канстатуючай частцы прысудаў, бо ты была маладзенькай дурнічкай, якая шукала кахання і шчасця, і таму асудзіла яшчэ адну душу на жыццё (хіба не злачынства — нараджаць дзяцей у гэты свет, які ён цяпер ёсць? якім ён заўсёды быў?!), — але тут жа і абвергнеш сама сябе: не, тое было не злачынства, а — ахвяра, якую ты заўсёды прагла знайсці ў каханні да мужчыны, а зведала ў мацярынстве. На тую ахвяру ты асуджана самой сваёй жаночай сутнасцю; і тая душа, якую ты прывяла ў гэты свет, асуждана на яе гэтаксама, і, можа, тая нашая ўнутраная неабходнасць нараджаць і гадаваць, ахвяруючы сабой, у тым ліку і сваім прызваннем, “дарам Божым”, калі такі маецца, — яна і ёсць той падмурак, на якім стаіць жыццё.
Быць жанчынай — гэта адначасова і пастка, і найвялікшае шчасце, бо толькі жанчына мае карані ў Сусвеце, толькі яна здольная перажыць пачуццё абсалютнага зліцця з іншай істотай — знітаванасці, дасягальнай адно ў цяжарнасці, — і толькі яна здольная нарадзіць. Не яе віна, што яна нараджае ў свет, створаны мужчынамі. Мужчына пазбаўлены каранёў, ён адасоблены ад сусветнай Еднасці і вымушаны ўсталёўваць свае панаванне праз такія брыдкія рэчы, як штурм Бастыліі, казармаў Манкада альбо Зімовага Палаца. Але — з іншага боку: менавіта таму, што ён няздольны нарадзіць, мужчына стварае вялікае мастацтва. Дык як жа вытлумачыць амаль непераможную цягу да пісьмовага стала, унутранае ўсведамленне абавязку — перад кім, дарэчы? перад Богам? перад будучымі пакаленнямі? лухта, лухта! — калі тое адчувае жанчына?
Як памылку прыроды, няйнакш.
Пасля нараджэння дачкі я забараніла сабе запісваць вершы: усё, з гэтым скончана! — бо затрачаны на вершы час у літаральным сэнсе, а не ў метафарычным, адбіраў у дзіцяці кавалак хлеба — і да Кубы, і на Кубе, і пасля, але яны ўсё роўна нараджаліся, сніліся калі-нікалі гатовымі строфамі (а потым раніцай не магла ўспомніць ні радка! вось была пакута!), мармыталіся на бягу, калі неслася на грашовую службу, якая дарэшты высмоктвала мазгі, а калі нешта з таго трызнення ўсё ж трапляла ў сшытак, то непадзеленым на радкі і строфы, каб не было спакусы назваць яго вершам. Я гадамі жыла бы замураваная ў сцяну. О, у сэнсе беларускамоўнага “культурнага асяроддзя” нашая правінцыя — амаль тое самае, што Сант’яга-дэ-Куба, нават горш, бо там мая асаблівасць лёгка тлумачылася: маўляў, чужаніца, што з яе возьмеш! Ці ўяўляеце вы, што такое быць чужаніцай у месцы, дзе нарадзілася, бо тут жанчына-паэт (вымаўляю гэта як дыягназ, як клінічны сіндром, бо на большае ніколі не прэтэндавала) — нешта вартае смеху альбо жалю, нешта больш жахлівае і няўклюднае, чым слынны слон у пасуднай лаўцы: выпадковыя сябры паціскаюць плячыма і хутка знікаюць, сябры сапраўдныя даўно з’ехалі ў замежжа, а родная маці з непадробленым трагічным пафасам заклікае зарабляць грошы, прынамсі, нейкім менш старажытным спосабам, чым робіць гэта большая частка жанчын. І мусіш зарабляць. Вось толькі пасля гэтага пачуваешся так, бы адкаркоўвала піўныя бутэлькі алмазным разцом.
О, зразумела, не ўсё так змрочна. І тут, і тут магчымы варыянты: адразу і назаўсёды скамянець, ператварыцца ў бессэнсоўны кавалак плоці, які носіцца па коле фізіялагічных патрэб, як матацыкліст па вертыкальнай сцяне балагана, і гэта лічыць звычайнай доляй чалавека; альбо навучыцца досыць камфортнаму “двайному жыццю”, гэтай свядомай шызафрэніі нашага стагоддзя, бач ты, і тэрмін адпаведны ёсць: восем гадзін у дзень рабіць не тое, што хочаш, гаварыць не тое, што думаеш, а вечарам і па выхадных дазваляць сабе раскошу “быць сабой”, як рабіў тое аўтар згаданага тэрміну, вытанчаны паэт (для сябе) і афіцэр вермахта (для грамады) Готфрыд Бен. Толькі ж ўсё тое не для цябе, і ты гэта добра ведаеш. Ты ніколі не аднімеш у дзіцёнка кавалак хлеба, які зарабіла, гандлюючы сваёй згвалтаванай душой (вось яна, сапраўдная ахвяра!); ніколі не сашлеш яе ў другі раз на невядомы востраў; па вечарах і выхадных ты будзеш прыносіць ёй, як ластаўка ў дзюбе, хлеб іншы: Цветаеву, Багдановіча, Заратустру — ты будзеш спяшацца з гэтым, быццам за табой па пятах гоніцца забойца з нажом. Ты будзеш раздзірацца напалам паміж Божым і жаночым у табе, паміж дарам і абавязкам, як князь, прывязаны янычарамі за ногі да вершалін дрэваў; творца ў табе будзе вымушаны заглушаць вобразы, гатовыя эякуліраваць, і толькі, калі зусім ужо нельга стрываць, калі… так пануры самотнік анануе на сваім ложку, — і ўсё-ткі, і ўсё-ткі кожны твой незапісаны, не падзелены на строфы верш будзе як удар рыдлёўкай па кучы пароды, што абрынулася і заваліла цябе, быццам шахцёра ў забоі, удар чым больш безнадзейны, тым больш адчайна-настойлівы. Бо, выдатна ўсведамляючы сваю асуджанасць на паразу, ты ўсё-ткі не здашся, ты будзеш — насуперак усяму! — процістаяць той сіле, якая метадычна намагаецца прыціснуць цябе да зямлі. Ты ўжо ведаеш пра абсалютную свядомасць і мэтанакіраванасць гэтай сілы, — але аднойчы ты зразумееш, што яна нейкім чынам роўная той сіле, якую ты здольная выставіць на супраціўленне. Імя тваёй сілы — любоў. І яна настолькі вялікая, што можа змяніць напрамак ветру, разбурыць Карфаген і зноў узвесці яго з руін. Гэта любоў дае табе сілы для барацьбы: адплёўваючыся крывёю, ты будзеш паўзці наперад, пакуль пазногці не сатруцца да мяса і не парвуцца жылы. О, ноччу ты можаш выць у сваіх сценах колькі заўгодна — ніхто не пачуе (і ў гэтым — твая адзіная свабода!), а днём, закусіўшы ў кроў губы, ты павалачэшся, цягнучы за сабой сваю клетку, як ваўчанё скрываўленую пастку, і кожны крок будзе перамогай над тваім асабістым каменданцкім часам, над той сілай, мэта якой — ударыць, нібы ў звон, у тваё цела, падвешанае да столі, як яна ўжо зрабіла з многімі да цябе. Уперад руш, ды з круга не сыходзь. Круціся ў дзён бясконцым калаўроце. І не чакай, нябога, што Гасподзь, паспачуваўшы, тэрмін твой скароціць. Бы ваўкалак — ні чалавек, ні воўк — ён вобраз свой хавае, не іначай. Ён ёсць любоў, адначасова — доўг. Рашы-ка гэту дзэнскую задачу. Дык як жа жыць? Любіць. Даўгі плаціць. У турме тваёй амністый не бывае. Той свет, магчыма, трэба заслужыць. Нас толькі ў гэты проста так пускаюць…