It yo‘q deganday bosh chayqadi.
— Nega? Sut bilan so‘rg‘ich keltirilmadimi?
Jipsi «ha» degandek bosh irg‘adi.
— Bo‘lmasa bor. Jipsi, yettinchi tugmachani bos. Olyani chaqirib tezlashtir.
It menga sinovchan bir nazar tashlab, qayta uchib ketdi. Yuragim qinidan chiqib ketayozdi.
— Ko‘rdingizmi? — dedi asta Faleyev. — Hamma gapni tushunadi. Faqat javob qaytarolmaydi, xolos. Nutq apparatiga ega emas. Savol-javob tariqasida fikr almashiladi. Lekin miyaning taraqqiyotida juda katta sakrash bor. To‘g‘ri, bunday it bilan muomala qilish yoqimsiz! Lekin men u bilan murosa qilishga tirishaman. U meni yaxshi ko‘radi nazarimda, lekin Kramerni negadir yoqtirmay qolgan. Ko‘rdi deguncha, jaxl bilan bir qarab, o‘zini chetga oladi. Gapira olmasligidan o‘zi ham eziladi menimcha. It tilini o‘rganishga to‘g‘ri keladi endi.
Laboratoriyaning ichkarisidan itning bo‘lib-bo‘lib akillagani eshitildi.
— Ko‘ryapsimi, meni chaqiryapti. Bir gap bo‘lganga o‘xshaydi! Yuring!
Jipsining akillashiga kuchukchaning ingillagani qo‘shildi. Biz darhol o‘sha tomonga uchib ketdik.
Panjalari parda bilan qoplangan kuchukcha bir panjasini to‘rga tiqib, sugurolmay turardi. U bizga yosh boladay tikilib, tinimsiz ingillardi. Jipsi uning atrofida uymalanishar va hadeb o‘zining uzun panjalari bilan kuchukchaning qisilib qolgan panjasini chiqarmoqchi bo‘lardi. Biz yordamga kvlganimizdan keyin ko‘plashib panjani to‘rdan xalos qildik.
Men Jipsi bilan «gaplashmoqchi» bo‘ldim.
— Jipsi! Oh, bu ko‘zlarga bardosh berish naqadar og‘ir! — Gapirishni bilmaysanmi? O‘rgataymi?
Jipsi shosha-pisha bosh silkidi va nazarimda, ko‘zlarida sevinch uchquni chaqnab ketdi. U yonimga uchib kelib, ko‘llarimni yalay boshladi.
— U sizdan juda mamnun. Hali yaxshi og‘ayni bo‘lib ketasizlar, — dedi Faleyev. — Xo‘sh, o‘rtoq Artemyev, qayerda ishlamoqchisiz? Usimliklar fiziologiyasi laboratoriyasidami yoki bu yerdami?
— Buni Shlikov hal qiladi, — dedim men. — Hozircha oranjereyada ishlab turishga to‘g‘ri keladi. Xayr o‘rtoq Faleyev! Xayr, Jipsi!..
Kunning qolgan yarmini oranjereyada o‘tkazdim. Kramerning ayzoyi hamon buzuq edi, men bilan gaplashmadi ham. U indamay qulupnay butalari atrofida o‘ralaishb yurardi. Zorina biror narsani so‘rash uchun yonimga uchib kelganda Kramer har gal ikkovimizni xo‘mrayib kuzatib turardi. Bunday ahvolda ishlab bo‘ladimi! Shlikovdan meni hayvonlar fiziologiyasi laboratoriyasiga o‘tkazishni so‘rashga qaror qildim.
Mening iltimosimni eshitib, Shlikov xursand bo‘lib ketdi.
— Zoolaboratoriya shtatini ancha kengaytirmoqchiman, — dedi u. — Oranjereyaga bugun Yerdan uchib keladigan yangy xodimlarni jo‘nataman. Siz Faleyevning oldiga boring. Unga nima bo‘lganiga tushunolmayapman. Kundan-kun anqovlashib, parishonxotir bo‘lib ketyapti. Bir kor-hol bo‘ldi shekilli.
— Mening fikrimcha, faqat ugina emas! — dedim men.
— Yana kim? — deb so‘radi Shlikov, kursisidan sal qo‘zg‘alib.
Kramer. Ketsga kelib birinchi shu odam bilan tanishganman. Unda butunlay boshqachi edi. Hozir uni taniyolmayapman.
Haddan tashqari serzarda, shubhachi, betayin bo‘lib qolibdi. Nazarimda, u ruhan sog‘lom emas.
— Bilmadim… O‘ni kam ko‘raman. Agar shunday bo‘lsa, Mellerga ko‘rsatish kerak. Faleyevning yoniga yangi xodim Zorinani ham o‘tkazaman.
— Zorinani! — xitob qildim men.
— Ha, bo‘lmaydimi? Siz rozi emasmisiz?
— Yo‘q, unga qarshiligim yo‘q, — dedim men. — Ammo, nazazarimda, Kramer meni xuddi shu qiz tufayli yomon ko‘rib qoldi. Agar u men bilan bir laboratoriyada ishlasa…
— Ha, gap bu yoqda deng! — deb kulib yubordi Shlikov. — Kets Yulduzida rashk paydo bo‘libdi. Unda Kramerning birdan serjahl va shubhachi bo‘lib qolgani tushunarli. Lekin bunga e’tibor bermaslik kerak.
Men nima qilishim kerak edi? Shlikovga, gap faqat Zorinada emayeligini, Kramer mendan Shlikov kashfiyotlarini o‘girlash va o‘zlashtirishda shubha qilayotganini, buning ustiga hadeb hech narsadan-hech narsa yo‘q xaxolab kulishini gapirib berdim. Shlikov esa, bularning hammasi faqat bir narsadan — Kramerning rashkidan kelib chiqqan, deb qo‘ya qoldi. Men sabr qilishga va bundan keyin Kramer o‘zini qanday tutishini kuaatishga qaror qildim.
XVIII. YANGI DO‘ST
Mehnat faoliyatim boshlandi.
Men laboratoriyada ishtiyoq bilan ishlay boshladim.
Kechqurunlari va dam olish kunlari klubda, jamoat bog‘ida, kino-teatrda yoki gimnastika zalida hordiq chiqarardik. Yeshlar har xil o‘yinlar tashkil qilishardi. Uch kishiga dasturxon yonintirib, «tuya» yasashardi. Zorina esa unga minib olib, yo‘lak bo‘ylab tuya choptirardi. Xullas, xuddi yosh bolalarday vaqtixushlik qilinardi. «Chollar» ham «yoshlar» dan qolishmas edi.
Faqat Kramergina ilgarigiday o‘zini hamon g‘alati tutardi. Goh telbalarcha xaxolab kular, goh chuqur o‘yga botib qolardi. Yo‘q, bu faqat rashk emas, u meni o‘z holimga qo‘ygan bo‘lsa ham, lekin har bir qadamimni kuzatib yurardi.
Men juda ko‘p ketsliklar bilan tanishdim, talay do‘stlar orttirdim. Havodagi turmushga tobora ko‘nikib borar va faqat Tsshyani qo‘msardim.
Ba’zan u bilan telefon orqali gaplashib turardik. Tonya menga, qorasoqol hali ham qayerdadir Mars bilan Yupiter o‘rtasida, asteroidlar halqasida uchib yurganini, yaqinda Ketsga uchib gselishini va o‘zining qandaydir navbatdagi «ajoyib kashfiyot» ni ochganini xabar qilardi.
Yangi do‘stlarim meni havo mustamlakasi bilan tanishtirish di. Yesh injener Qoriboyev o‘zi ishlaydigan zavodni ko‘rishga taklif qildi.
— Ajoyib inshoot, — dedi u bir oz aksent bilan. — Butun bir sayyora. Shar. Kattakon shar! Faqat biz sharning sirtida emas, ichkarisida yashaymiz. Diametri ikki kilometr keladi. U asta aylanib turadi. Buning natijasida Yerdagining yuzdan biricha og‘irlik kuchi hosil bo‘ladi. Ogirlikning kamligi bizga eng murakkab ishlarni amalga oshirishga imkon beradi. Bizda richag, suyuq jismlar va gaz qonunlari vazn tufayli murakkablashmaydi. Tovushlar va umuman turli tebranishlar yerdagiday tarqalaveradi. To‘gri, barometr ishlamaydi, uning bizga keragi ham yo‘q. Soatlar, tarozilar — prujinali. Massani markazdan qochirma mashina orqali aniqlash ham mumkin. Magnit, elektr va boshqa kuchlar Yerdagidan aniqroq harakat qiladi. Shtampovkachi mashinalar protsessi uchun og‘irlik kuchi kerak emas. Suyuq va qattiq yonilg‘i bilan ishlaydigan o‘txonalardan voz kechganmiz. Elektr quvvati hosil qilish uchun turli xil mashinalar yordamida quyoshdan foydalanamiz.
Ikkita silindrni ko‘z oldingizga keltiring. Silindrning bittasi soyada, ikkinchisiga oftob tushib turibdi. Quyosh harorati silindr ichidagi suyuqlikni bug‘ga aylantiradi. Bug‘ quvur orqali o‘tib, turbinani harakatga keltiradi. Keyin u soyada turgan sovuq silindrga tushib, soviydi. Issiq silindrdagi hamma soyuqlik bug‘ holida yeovuq silindrga o‘tib bo‘lgandan keyin, silindrlar avtomatik tarzda joylarini almashtiradilar. Sovutgich vazifasini bajargan silindr bug‘ qozoniga aylanadi va aksincha. Quyosh yoritib turgan joy bilan soya joydagi harorat o‘rtasida katta farq bor. Mashina avtomatik ravishda benuqson ishlaydi. Agar ishqalanuvchi qismlarning yeyilishini hisobga olmasak, buni «mangu dvigatel» desa ham bo‘ladi.
Boshqa bir Quyosh qurilmasi kichik tuynukli kattakon sharga o‘xshaydi. Uning ichi qop-qora. Oynaga to‘plangan Quyosh nuri ana shu tuynuk orqali sharga o‘tib, uning ichki sirtini qizdiradi. Bu issiqlikni dvigatel uchun ham, metallurgiya ishlari uchun ham qo‘llashimiz mumkin. Biz olti ming daraja, ya’ni Quyosh sirtidagi bilan baravar haroratni bemalol hosil qilaveramiz. Oyga uchib ketayotgan paytingizda shar-zavodimizga ko‘zingiz tushmadimi?
— Ko‘rdim, — dedim men. — U kichkina planetachaga o‘xshaydi.