Яна пра ўсё гэта Людачцы расказвала, а тая на цэўку сваю запісвала. І пра тое, як Соньку выпраўляла і як пасля хлопцы, адзін за адным, у Мінск выпраўляліся, у тым ліку і Толік, бацька яе цяперашні. Дужа ёй усё цікава ведаць, як пасля вайны было. Разумная надта ж нейкая, шчырая і спагадлівая ўнучка вырасла. Не па-дзіцячы ўражлівая і цікаўная. Яна, Стэпачка, расказвае, Людачка слухае, а як што не разумее ці як што здзівіць яе, дык і пачне пытацца. Сто пытанняў задасць. А яна на тыя пытанні і адказаць не заўсёды здатная.
Памятае, расказвала Людачцы, як авечак даглядала, як звеннявой па кок-сагызу была...
«Я, дзіцятка, прывыкла і ў калгасе ўсё рабіць гэтак, як і сваё. Да вайны абы-што рабіла. Куды брыгадзір пасылаў. Жаць хадзіла, лён палоць, восенню і зімою лён той самы мяла і трапала. І сіла ў мяне была, і спрыт, і гонар. Са мной рэдка якая баба магла зраўняцца. Раманок, дзед твой, нябожчык, мною ганарыўся нават. «Правільна робіш, Стэпачка,— казаў,— што не паддаешся, хай ведаюць, што ні я, ні ты сабе палёгкі не даём...» Я й не давала. Жаць пойдзем з бабамі, дык я не буду языком мянташыць, чужыя костачкі перамываць. Я перавяслаў нараблю і пайшла загон гнаць. Пакуль там хто толькі зажынае, дык я ўжо крыжык-другі снапоў пастаўлю. І лён той самы. І кагалам трапалі-мялі, у калгаснай пуні, і кожны сабе дадому браў. Я лепш дома любіла лён мяць. Тут аніхто не замінае. А там, ведама, баб збярэцца, адна перад адной па слову, дык галава баліць. Яно, кажуць, у кагале спрытней, лацвей рабіць, мо і праўда, але гэта ў мяне, мусіць, натура такая — як адна, дык я больш зраблю. Я Ляксея прасіла: прывязі мне воз таго лёну на падворак, і я табе яго чыстымі ручайкамі здам. А калі зраблю, вечарам ці днём, у будзень ці ў свята, гэта ўжо маё дзела. І ці абагнаў мяне калі хто! Я заўсёды больш ручаек здам. І ручайкі мае не тоненькія, а як пальцамі, жменяй абшчапіць...
Ну, гэта да вайны. А па вайне Ляксей Камоцкі з брыгадзіраў старшынёй стаў. І ўпрасіў мяне авечак калгасных глядзець. Не надта я і хацела глядзець іх. Не прывычная была я да такой работы. Ну, але згадзілася. Улетку тых авечак пасвіць трэба было, а зімою карміць-паіць. Ну, і нічога, глядзела. Пасвіць дзеці памагалі — Вася, пасля Міша і Толя, бацька твой. І зімой без дзяцей я ні кроку. Трэба ж і вады ў карыты паналіваць, і сечкі нарэзаць, і сена натрусіць. А колькі клопату, як акоты пачнуцца! Хлеў, скіданы з Хазяінавага гумна, увесь на дзірках, холадна ў ім, дык я ягнятак усё ў хату ды ў хату. Кармлю іх з сосачак, як дзетак. Свая кароўка не доіцца такой парою, дык я авечак навучылася даіць, хоць бабы з мяне і смяяліся, было. Хай смяюцца, думаю, ад таго мне горай не стане, а ягнятка, глядзі, і ўратую, на траўку вясною выйдзе — к восені добрая авечачка ці баранчык будзе.
І адзін год я іх глядзела, і другі. Спачатку іх мала было, авечачак пяцьдзесят, а пасля ж — і за дзвесце стала. Паболела іх, а сена, як на тое ліха, паменела. Галодныя зімою мае авечкі. Прыйду ў хлеў, а яны рукі мне ліжуць, у вочы зазіраюць. Не паверыш, унучачка, а праўду ж кажуць, што жывёліна таксама свой розум мае. Я гаманю з імі так ласкава, супакойваю, кажу, скора саломкі падвязуць, добрай саломкі, аўсянай,— дык яны як разумеюць, згрудзяцца ў гурт і не бэкаюць, не мэкаюць, цярпліва чакаюць. Аднойчы, ці не ў сорак сёмым зімою, і саломкі той не стала. З гарышча ўсю салому, што восенню на жэрдкі пацягала, каб у аўчарні цяплей было, скарміла, страху саламяную з аднаго боку хлява спусціла на корм. Дохнуць мае авечачкі...» — «А чаму, бабуля? Чаму не было чым карміць?» — «А ты б у мяне што лягчэйшае папыталася! Хто ж яго ведае, чаму не было...» — «Не рабілі людзі, ці што?» — «Чаму ж, дзіцятка, не рабілі? Рабілі, ведама. Праўда, мо і кепска рабілі. Дык жа... За што ж было рабіць добра? Працадзень пусты быў. Лічы, нічога на той працадзень не давалі. Дык і не хацелі людзі рабіць...» — «Ну, а чаму, бабуля?» — «Каб жа я ведала! Мо не так што рабілася... Ці ж з маім розумам, кнігаўка, разбірацца ў тым? Адно я ведаю, што мае авечачкі галадалі. Аднаго разу не вытрывала, пайшла нацямку не ў аўчарню, а да Ляксея, да старшыні. Прыйшла, а ён толькі ўстаў яшчэ, не мыўшыся, курыў нашча цыгарку. Я яму ключы на стол — бразь, не пайду, кажу, больш у хлеў, калі няма ім чаго даваць, дык хай мае вочы лепей не бачаць таго! Апрануўся хуценька Ляксей, ключы ўхапіў і мне кажа: пайшлі, Стэпачка, пайшлі... Прыйшлі, запалілі ліхтар, падышлі да перагародкі. Збіліся авечкі ў гурт. А тры ці чатыры ляжаць, ножкі адкінуўшы. Выношу я іх з-за перагародкі, а ў самой слёзы цякуць. Бачу, ажно і Ляксей плача. Пабег на канюшню, запрог каня, сам аб'ехаў на санях усіх у Альхоўцы і прывёз праз гадзінку воз сена. Паласаваліся мае авечачкі, і ў мяне праз тое адлягло на сэрцы...» — «І доўга ты іх даглядала, бабуля?» — «Не, унучачка, нядоўга. Тым годам, сорак сёмым, і кінула. Не сама кінула — Ляксей загадаў кінуць. Паслаў мяне на кок-сагыз...» — «На што?» — «На кок-сагыз, цыбатка! От, бачыш, ты і слова такога не ведаеш, а бабуля твая звеннявой па кок-сагызу была... Я, можа, і не паслухалася б Ляксея, не кінула б сваіх авечак, бо прывыкла ўжо, уцягнулася, але ж і яшчэ адна напасць навалілася — ваўкі. Паверыш ці не, унучачка, а ці не назаўтра пасля таго, як Ляксей сена расстараўся, а пасля, днём, і бульбы трохі на аўчарню прывезлі, прыходжу я ранічкаю — бачу, мае авечачкі папуджаныя, ажно на сцяну лезуць. Узяла я ліхтар, аглядзела ўсе загарадкі, вакол аўчарні абышла — няма, здаецца, нікога і нічога. Але ж бачу — напуджаныя. Яшчэ раз пайшла вакол аўчарні. І ўгледзела — ваўкі прыходзілі. Не адзін, а некалькі. Спрабавалі нават пад сцяну падгрэбціся, але нешта перашкодзіла — ці мо сабакі, ці што іншае. Я сказала пра тое Ляксею, але ён ці не надта паверыў, ці чым заняты быў. Ну, я і пайшла ад яго. А ноч прыйшла — будзіць мяне Анюта Гэрцава, яна ад аўчарні непадалёк жыве. Грукае да мяне ў дзверы і крычыць: «Стэпачка, ваўкі ў аўчарні!» Ухапіла я ліхтар, вілы ў рукі і туды паджгала. Прыбегла, адчыніла дзверы — і ў вачах мне цёмна зрабілася. Пад сцяну падгробся ўсё ж, шкурадзёр, і столькі авечачак задушыў! Ажно сямі штук не далічылася... Расстроілася я ўшчэнт. Некалькі начэй пасля на аўчарні начавала, Вася таксама колькі разоў пільнаваў са стрэльбаю — у Якуба Краўца выпрасіў. Але ж яны хітрыя, падлы! Як мы сядзелі, дык не лезлі. А як мы не пайшлі, дык зноў убіліся і зноў крыві нарабілі... Дык як загаварыў вясною Ляксей пра кок-сагыз той, я і згадзілася...» — «Што ж гэта за кок-сагыз такі, бабуля? Ты ж так і не сказала».— «А бо, унучачка! Гэта трава такая. Ну, можа, не трава — кветка. Ну чыста, як на вока, дзьмухавец. Адуванчык, як вы ў горадзе кажаце. Што вясной паўсюль жоўценькім цвіце, а пасля парашуцікі ад яго лятаюць. Мы, малыя, помню, усё ў полі любілі дзьмухаць на яго і гадаць, дзед ці баба. Ці начыста абляціць, да лысай галоўкі, ці барада застанецца...» — «А нашто той кок-сагыз разводзілі? Што з яго рабілі?» — «А бо, Людачка, мы ж спачатку таксама здзіўляліся. Надумаліся — траву, пустазелле саджаць! І палоць яе колькі разоў за лета, і акучваць, а пасля выбіраць асцярожненька, каб карэньчыкаў не папсаваць, чысціць тыя карэньчыкі і здаваць... Ну, а пасля сказалі нам, што з гэтага кок-сагызу рызіну робяць. З карэньчыкаў у яго малако беленькае і надта ж горкае выступае. От малачко тое і ёсць рызіна. Як загусцее, дык як рызіна. Казалі, гэта на абарону, на армію нашу рызіна тая патрэбна. Папраўдзе, унучачка, не вельмі і дападалі мы, нашто ён. Раз трэба, дык трэба. Адно — ніхто ж не ведаў, ні як яго саджаць, ні як даглядаць. Нас, помню, у раён на нараду сабралі, паказвалі, расказвалі, як з ім абыходзіцца. Я ў раён з Альхоўкі хадзіла, бо мяне звеннявой паставілі. Колькі мы з бабамі папоўзалі-парачкавалі на Доўгім балоце з тым кок-сагызам! Каму пра гэта калі і раскажаш, унучачка? Ён жа на балоце толькі расце. От шнур балота ля дарогі і акапалі канавай, каб рудаўку ў Бачылаўку спусціць, узаралі яго, рыдлёўкамі і граблямі разбілі дзірван, выграблі ўсе касмылі і карэнні, зрабілі грады, а не поле і пасадзілі на тых градах кок-сагыз. І кожан дзянёк па тым шнуры ля дарогі мы на коленках з канца ў канец, з канца ў канец. Так ужо чысценька палолі, каб нідзе ні травінкі. А ці ж лёгенька гэта? Дождж пройдзе — у разорах жужалін