Заканчэнне было напісана раней, чым належала, сярэдзіна аповесці па-ранейшаму пуставала, але набліжалася купалаўская гадавіна, хацелася адгукнуцца хоць урыўкам.
Канстанцін Міхайлавіч з’яўляецца на парозе. Па ўсім відаць, што самы большы гром перагрымеў. Ён сядае поруч, голас крышку мякчэе, у ім пракідаецца знаёмае цёплае пабулькотванне лясное ручаіны.
— Я на вас дваіх узлаваўся. Спачатку на таго…
Канстанцін Міхайлавіч паказвае скрэсленае партызанскае апавяданне ў адным паважаным выданні. Яно належыць аўтару, да работы якога Колас адносіцца іранічна (хай даруе, што не называю прозвішча).
— А потым, на злоснае вока ты трапіў. Адкуль гэта ты ўзяў, што ў нас з Янкам былі «звонкія» галасы? Як гэта мы маглі так вольненька, паляпваючы адзін другога па плячы, перайсці адразу на «ты»? I пры малых, пры маці ўсчыналі ледзь не рэвалюцыйныя прамовы? А як ты прымусіў нас размаўляць? Падумай. Вытрымкамі з вершаў. I хоць бы з якіх-небудзь, а то са сваіх уласных. Хіба ў нас людскія словы ў горле паперасядалі?
Спакушаны тым, што перад вачыма ляжалі Коласавы ўспаміны пра смольненскую сустрэчу, я клапаціўся толькі, каб захаваць вонкавую дакладнасць у побыце, у абставінах. I спяшаўся. Не падбаў аб характарах. Даць добры радок, яго ўласнае слова ў вусны паэту, здавалася мне, — найлепей выявіць характар. А звычайны бытавы дыялог не хацеў дапасоўвацца да вершаванай узнёсласці… Нясцерпны фальш рэжа вушы. Гэта зараз адчуваецца самому.
Канстанцін Міхайлавіч пакручвае ў руках мой рукапіс.
— Забярэш ці мне на памяць пакінеш? Хай усё застанецца ў гэтых сценах. Ніхто нічога не пісаў, ніхто нічога не чытаў і ніхто нікому пра гэта ані шэп.
Ён ужо зусім адпусціўся, але гаворыць то жартам, то зноў сур’ёзна.
— Я на тваім месцы перадумаў бы ўсё нанова. Мы ж умовіліся з табой рэзаць адзін аднаму праўду. Вось і рэжу. Да таго… — кароткі палец цвёрда ўпіраецца ў пакрэсленае апавяданне, — я і не абзавуся. Не паможа…
Зараз ён размаўляе са мной, як з дзіцем. I ўмее ж такі падсаладзіць гаркаватую пілюлю!
— Я ўпэўнены, што, пасядзеўшы, зробіш. А не выйдзе, — бровы грозна ссоўваюцца, але вочы смяюцца добра, куды ўжо дабрэй, — забяру твой «гросбух» з запісамі і пачну мазоліць рукі сам…
— Дык там жа нічога не запісана, дзядзька Якуб! Вы мне не расказвалі пра Купалу.
— Праўда? — удавана здзіўляецца ён. — Добра, што ты знайшоў, на каго злажыць віну. Калі вінаваты, буду адказваць. Раскажу як-небудзь. Хадзем на веранду, папросім чаго ўкусіць. Старыя людзі казалі, што, пахваляваўшыся, трэба пад’есці. Каб сіла не падупадала.
— Дзядзька Якуб, — затрымліваю яго каля дзвярэй, — а вершы тады ўсё ж такі чыталі, відаць?
— Ты яшчэ захочаш, каб «Варшавянку» спявалі. Калі і чытаў, дык адзін я…
Месяцы цераз тры Канстанцін Міхайлавіч заехаў паглядзець кватэру, куды я перабраўся з Палярнай. Тут рэзрух, бязладдзе, кнігі ляжаць на падлозе, няма стала… Але яму падабаецца.
— Цяпер у цябе прасторна… У добры час! Няхай лёгка пішацца…
— За вамі затрымка… — я спяшаюся нагадаць пра абяцанне…
— Абяцанага сем год чакаюць… — ухіляецца ён.
Выцягвае з груды кніжак наўздагад даволі пампезна выдадзены том «Юбилейные торжества в Виленском учебном округе».
— Цераз сорак год сустрэліся, — кажа ён хутчэй кнізе, чым суразмоўніку. — Яшчэ ў Пінску трапіла на вочы. З вялікім грукатам спраўляліся тыя ўрачыстасці. Адзін мой знаёмы быў прыхільнік сімволікі лічбаў. Дык ён казаў так: «Дынастыя Раманавых праіснавала 3 стагоддзі, у 1613 годзе пачалася, у 1913 адзначае юбілей. Калі гэтак збегліся тры тройкі, значыць, цераз тры гады імперыя лусне». I як у ваду глядзеў, на год усяго памыліўся.
Ён праглядае кнігу далей.
— Я адсюль даведаўся, што Жан Жак Русо збіраўся жыць у нашай Белавежы. Адзіноты шукаў.
Гартаюцца старонкі, адзін за адным адкрываюцца малюнкі. I вось — Гродна. Высокі бераг і над ім Нёман.
Колас доўга глядзіць, быццам чакае, што па застыўшай хвалі можа падплысці ягоная маладосць…
— От і ў нашай сям’і, як у царскай, бацькаў прастол перадаўся старэйшаму сыну. Бацька памёр, а Уладзя пачаў леснікаваць у Цёмных Лядах. Мае хатнія жылі пры ім гады чатыры. Але пагналі мяне з пасады, не ўтрымаўся і брат. Мусіць, праз маю «ненадзейную» асобу.
Давялося перабірацца зноў у Мікалаўшчыну, адкуль на ўсю сілу стараўся вырабіцца бацька. Добра, што мікалаўскі карчмар надумаўся выязджаць. Нібыта ён падаваўся ў Амерыку. Пры карчме быў надзел зямлі. Вось туды мы і пераехалі ўсёй сям’ёю, заарандаваўшы і хату і ўчастак. Нядоўга пажылі. Бяда хадзіла па пятах: другі раз пацярпелі ад агню. Калі я сядзеў у турме, нахапіўся пажар. Карчма пайшла з ветрам, і мы сталі пагарэльцамі.