Мінуў амаль што год. Зноў падыходзяць купалаўскія дні. Канстанцін Міхайлавіч размаўляе з удавою паэта, дырэктарам купалаўскага музея Уладзіславай Францаўнай. Віцэ-прэзідэнцкі кабінет. Колас выйшаў з-за стала, яны сядзяць насупраць у крэслах.
— Нешта абмінаеце мой дом, Купаліха…
— Дый я вас не бачу ў сябе, дзядзька Колас.
Тут няма месца дакору, асабліва з такімі сімпатычнымі, даўно ўсталяванымі зваротамі: «дзядзька» і «Купаліха». Але за словамі чуваць непагасшы жаль, што няма таго, хто змацоўваў узаемную дружбу. А каб быў, часцей бы расчыняліся дзверы абодвух дамоў, не паспявалі б астываць сляды на ганку.
Уладзіслава Францаўна нагадвае пра купалаўскі вечар. За некалькі хвілін паспявае расказаць, колькі знойдзена новых рукапісаў, заказана карцін для музея, як думаецца палепшыць экспазіцыю. А ўперамежку з гэтым: выдавецкія справы, успаміны аб першых гадах пасля прыезду ў Мінск, што было на дачы ў Ляўках… Крыху блытана, на першы погляд нават нечакана: «Помніце, вы з Янкам наверсе нешта чыталі, а я збіралася ў Оршу…» I адразу ж: «А я сачу за вашай аповесцю ў „Полымі“. Ой, добра!» Але як бы ні гаварылася ўсё гэта, скрозь відзён адзіны непарушны клопат гэтай працавітай, нястомнай жанчыны: каб шанавалася памяць Купалы, каб шырэй разыходзілася па людзях яго слова.
Ёй трэба вельмі многа сказаць зараз, не таму, што шукае падтрымкі і дапамогі, проста хоча падзяліцца, паўспамінаць разам. Хто ж не ведае, што Колас заўсёды помніць і дбае аб тым самым, што і яна. I Уладзіславу Францаўну не крыўдзіць яго маўклівасць.
— Трэба бегчы, — яна ўспамінае нейкую неадкладную справу. — Весялей стала. Пагаварылі. Праўда, больш я…
Канстанцін Міхайлавіч праводзіць яе. Прытрымліваючы пад руку, адчыняе дзверы.
— Дык не мінайце ж!
Ён варочаецца і нібы дагаворвае недаказанае сваёй рэдкай госці.
— Трыццаць год мы з Янкам ведалі адзін аднаго. Дружылі. I сварыліся. Але гэта — толькі ў шахматы гуляючы. Я ведаю пустабайства, з якім пачаў сяды-тады вытыкацца ў кампаніях наш агульны знаёмы. Той-сёй можа падумаць, што паміж мною і Купалам сапраўды ляжала нейкая непрыязнь. I нібыта вынікала яна праз спаборніцтва за першае месца.
А якой карысці, скажы ты мне, выпінацца са скуры, лезці на покуць, калі цябе туды не просяць? Чым большая здольнасць у чалавека, тым менш ён дбае пра знадворнае. Ідзе аблюбаванай сцежкаю і спявае аб тым, што заманецца. А прыгледзішся — і выходзіць: сцежка тая не сцежка, а дарога, бо торыць і брукуе яе народ. I спявак наш працуе разам, пракладае першы след. А яго, як быццам і незайздросная, песенька якраз тое, чаго чакаюць людзі. Нібыта і не стараўся чалавек, а пацэліў у яблычак. На справе ж ён і не думаў нікуды цаляць, рабіў, што душа загадвала.
Калі душа глыбокая, у ёй не адна свая турбота змесціцца. А ў плыткую — колькі ні гаці, усё роўна ні прыску, ні полымя. Выгляд глыбакадумны, а сам чэравам у лужыне скрабецца. Людзі такога парадку і стараюцца падмацаваць сябе знадворна. Быць у начальства на воку, паболей бразготак начапляць. Як у таго Пракоф’ева напісана: «Сем значкоў сістэмы Мопра на грудзях яго вісіць». А галоўнае ў іхніх прагненнях — улада. Хай дробненькая, не ўлада нават, а здань яе. Хочацца быць такому, скажам, не проста членам прафсаюза, а хоць узносы збіраць.
Здаецца, у Чэхава высмеяна жаданне дробнага чалавека, каб і яго хто-небудзь баяўся, хатні сабачка, да прыкладу. А не дай божа дарвацца гэткай драбноце да якога-небудзь кіраўніцтва. Надзьме волле, як індык, пачне сваёю спінаю іншых засланяць. Усё, што зроблена імі, прыпіша сабе і будзе хапацца за кожную нітачку, каб яшчэ на прыступку падняцца. Лезе, лезе і — бух, грымнецца доле. Застанецца мокры след, і то ненадоўга. А шкоды ад такога… за гады не паправіш. Бо ён жа не пра справу дбаў, а пра ўласную асобу. I не зрабіў сотай долі таго, што падняў бы на ягоным месцы чалавек з варыстаю галавою і поўным сэрцам.
Кар’ерызм у літаратуры — гэта асабліва агідна. Тут цяжэй арудаваць, але ўсё ж можна. Чытаеш часам: такія і такія кніжкі перакладзены ў Маскве, у Варшаве або ў Пекіне. Без памылкі можна сказаць, які твор сам за сябе пастаяў, а які «прапхнуў» аўтар, бо прыстроіўся недзе каля дзяржаўнай лавы. I пачынае расці свяціла: прыступу няма, вочы слепіць. Па прыклады недалёка хадзіць. Не хочацца толькі варушыць.
Спробы пакрыць унутраное надворным — справа марная. Нястачу розуму і сэрца нічым не заменіш. Як бы ўмела ні выгінаў чалавек хрыбет, расчышчаў сабе дарогу, забягаў наперад. Як бы ні кляўся ўсімі існуючымі і неіснуючымі багамі і рабіў выгляд, што цягне воз на ўсе лапаткі, у той час, калі пастронкі целяпаюцца.