Мне чамусьці няёмка, адмаўляюся, як магу, але Канстанцін Міхайлавіч і слухаць не хоча.
— Тады хай вам лепшы застанецца, а мне аддайце свой, памятка будзе.
— Я ж не ў музей дарую, а дзеля гаспадаркі. Сам жа ты ніяк не дадумаешся купіць. А ўсе сур’ёзныя людзі спрадвеку мелі і маюць нажы.
Выкрыўшы свае намеры, Колас канчаткова абяззбройвае мяне:
— Бяры, бяры! Толькі давай сюды грыўню. I не смейся. Кажуць, вострага дараваць нельга. Дык мы ашукаем прыкмету. — Тут ён не вытрымлівае сур’ёзнага тону, аднак хавае маю манету ў кашалёк. — Ну вось, будзем лічыць, што ты адкупіў у мяне. Дый ён больш маладому да твару — кавалерскі сцізорык…
Словы відавочна падфарбаваны іроніяй. Відаць, усё ж нож не зусім такі, каб яго ўласніка можна было прылічыць да «сур’ёзных людзей».
— Мне і гэты добра, — спрабую пажартаваць, — а вось вам, пэўна, адзін дзядзька Антось мог бы дагадзіць…
Сапраўды, любімы герой любімай паэмы Коласа расказваў казкі, варыў клёцкі з бярозавікам, а найлепей выбіраў і падганяў начынне для касьбы.
— Ты дзён тры шукаў, а ён бы тры тыдні хадзіў ды так і вярнуўся б у Мікалаўшчыну не купіўшы. Пераборлівы быў на гэты конт. Антось меў немалы талент, — Колас ужо гаворыць не пра героя, а пра ягонага прататыпа, свайго дзядзьку, — і вось які. Кожную работу з аднолькавай любасцю рабіў: малому свісцёлку скручваў і ўсёй Мікалаўшчыне косы выбіраў…
Колас расказвае, не шкадуючы свежых падрабязнасцей, фарбаў, адценняў, што засталіся па-за паэмай, але і дасюль жывуць ва ўяўленні.
…I ўлюбёны малюнак паэмы адкрываецца як быццам упершыню.
…Шуміць местачковы кірмаш. Бярэцца пад паўдня і, як на жнівеньскую пару, ніштавата прыпякае. Хвалямі наплывае чалавечы гоман, пах ігруш і кмену, водар прывялае асакі з фурманак. Гукаюць і нокаюць цыганы, выхваляючы спрыт і складнасць выведзеных на продаж кляч, сварацца перакупкі, вырываючы адна ў адной тлустую качку, вішчаць падсвінкі, мыкаюць каровы і выпусткі, кукірэкаюць здуру, спадзеючыся на лепшы лёс, маладыя пеўнікі ў клетках. У мучным і жытнім радзе — цішэй, тут пакупец сур’ёзны, торг ідзе спаважна. Далей — горы яблыкаў, гуркоў і сліў распіраюць палукашкі. Убаку, за цэлым лесам паднятых угору аглобляў, — сталы і яткі са свежай баранінай і кавалкамі леташняга, прыжоўклага сала.
Тыя, хто паспеў растаргаваць прывезенае дабро, перакусваюць тут жа, каля вазоў. На прыкрытай дзяружкай саломе — кватэрка «манаполькі», жытні хлеб з хатняй печы і крыху чаго тлусцейшага на заедку. Прылажыліся да кантовага кілішка раз-другі, і вось падвяселеныя сваты і кумы, цесці і зяці пачынаюць спрабаваць галасы.
Каля крамы з жалезным таварам, куды амаль не далятае ўвесь гэты галас і тлум, мружыць вока на сярпы, секачы і рыдлёўкі каржакаваты чалавек. Яму душна ў саматканай світцы і гаматных, запраўленых у юхтовыя боты портках. Але тая мэта, што прывяла яго сюды, вымагае і пэўнай строгасці ўбрання. Дзядзька доўга прыглядаецца да выкладзеных на прылавак кос. Нарэшце аблюбаваў і хуценька выхапіў адну, быццам збаяўшыся, каб не перашкодзіла што, каб не перабег нехта дарогі. Перш зірнуў на кляймо — віленскае, там у майстроў добрыя рукі, агледзеў нос і пяту — усё ў меру, не даў браку; крануў кіпцем лязо — прудкае, ліха на яго, даў пстрычку па абушку — звініць!
Прычапіцца, каб і хацеў, няма да чаго, значыць, з такою касою можна і загаварыць. Ён яшчэ больш паглыбляецца ў сябе. I ўжо не сярэдніх год чалавек у кашулі з вышыванай грудзінаю выбірае сабе надзейную памочніцу для самай цяжкой работы, а нібыта слуга алтара свяшчэннадзейнічае, чакаючы таемнага голасу з неба.
Шапка заціснута ў каленях, вецер абвявае прыпацелыя валасы, аблічча набывае ўсё болей урачыстасці. Ён сапраўды чакае голасу: скажа — «Каса!», і яна павінна адгукнуцца. О, падала-такі голас! Дзядзькаў твар святлее: добрая!
Антось стаіць на ўтоптаным рыначным пляцы — акурат бог ва ўяўленні старажытных. Амаль што антычны, бог працы, мясцовы, мікалаеўскі, які робіць пульхным няўдзячны загон, вершыць стагі па сенажаці, ганяе плыты з Нёмана аж у мора і пры выпадку не размінаецца з чаркай і песняй.
Малюнак, рассунуўшы сцены гасцінічнага пакоя, некаторы час трымаецца перад вачыма, як раптоўна спынены, нерухомы, так званы стоп-кадр у кіно. Пад голас Канстанціна Міхайлавіча экран памяці паволі цьмяніцца і зноў набывае поўную сілу люстра пад столлю.
— Антось казаў, касу трэба адкасіўшыся выбіраць, не спяшаючы. I рабіў гэта мудрэй, чым маскоўскі патрыярх велікодную ютрань служыць…
Колас змаўкае. Відаць, не хоча разлучацца з тымі даўнімі, ім самім выкліканымі вобразамі. Не адступаецца кірмашовае відовішча і ад мяне. Ні па дарозе на вакзал пад плюханне машыны праз шэрую калатушку мокрага снегу, ні на вагоннай паліцы, калі ў шырокае акно лепяцца бухматыя адліжныя сняжыны, а пасля палявая завея з подсвістам сыпле жменямі дробную крупку.