Але ўсё роўна, калі б ні вымавілася гэтае слова, заўсёды востра адчуваеш у ім старое вырь (вір) — вадаварот, паварот, колазварот, словам, рух па замкнутым коле, як віруе вада наўкруга яміны або карча ў рацэ, як аблётвае вецер наўкруга лесу, ракета — наўкруга зямлі.
Найчасцей чамусьці гэта слова ахінае чалавека ў смутак. Сказаў ці пачуў — вырай! — і адразу павее ў душу: туга расставання з абжытай мясцінай дзе-небудзь пры лясным возеры, дзе падымаецца ранішні туманок над трыснягамі; журба адвітання цёплага чарнічнага лета; шчымлівая ростань з дарагім чалавекам, можа, сынам ці дачкою, што выбіраюцца на іншую аселасць…
Пасля даволі элегічных згадак і здагадак размова вярнулася на той самы троп.
— Мусіць, Міхаська тады праўду казаў: дзе харчы, там і жывёліна. Помніш, мы з Масквы ехалі, у снежні ці ў лютым. Я хадзіў у вагоне ад акна да акна, глядзеў: паабапал дарогі вароны пасвяцца, а паміж імі і гракі. З ласкі пасажыраў жыруюць на тым, што з вагонаў выкідаецца. А ў дарогу, сам ведаеш, набіраюць больш, чым можна з’есці. Значыцца, хапае, птушкі могуць пракарміцца. Напэўна, не ў марозе справа… Цяпер вось у Мінску, здаецца ж, і ваеннае ліха не ўсё перабылося, а людзі не саромеюцца хлеб у памыйніцу кідаць, дый іншых недаедкаў поўна. Таму і гракоў усё часцей бачыш. Гэга ж не ластаўка, ёй мошкі трэба, а гракі — памыйнікі. Мароз — градусаў за дваццаць, а яны тупаюць сабе па снезе і не дбаюць пра абутак. Хоць бы лапці з саломы паплялі. Як некалі немцы ў вайну…
Сказаў і пасміхнуўся сам сабе. Тады ўспомнілі, што каля прысталічнага дома творчасці ў незаплыўшым яшчэ тванню азерцы да студзеня амаль трымаліся качкі. З берагоў — лёд, чалавека трымае, а на сярэдзіне — продухавіна. Балацянае цяпло агравае ваду, і качкі плаваюць сабе хвастом угору! Відаць, можна нешта дзюбаю дастаць, не галодныя.
Давялося расказаць, што зімуюць у нас і курапаткі. Іх ці раз прыходзілася бачыць зусім недалёка ад горада, праўда, на тэрыторыі бліжэйшых калгасаў. Жыруюць вялікімі чародкамі, выбіраюць зерне, балазе ад палявых сціртаў да фермаў цягнуцца засланыя ў калена растрэсенай саломай трактарныя дарогі. А часам курапаткі бегаюць каля кар’ераў, адкуль возяць пясок на будоўлі.
— I там нешта знаходзяць?
— Відаць, знаходзяць, не ведаю…
— Ведаеш, ведаеш, — засмяяўся Колас. — А чым яны ежу пераціраюць, — зубоў жа няма. Вось і ляцяць на чысты пясок, назбірваюць каменьчыкаў у волле.
Прысарамаціўшы мяне за недасведчанасць у такой простай справе, Колас працягваў:
— Паіначылася цяпер усё, моцна час змяніўся. Не толькі тыя, што лёталі за свет па цяпло, цяпер зімы не шманаюць. Тыя, што лавілі рыбу і розную вадзяную дробязь, узяліся не за сваю работу. Ехаў я аднаго разу пад Заслаўе, там ваду ў Мінскае мора напускалі. А поблізу трактарыст уздзіраў нізавы поплаў плугамі. Гляджу, што за ліха? Не чорныя скібы адгорнуты, а белыя, уся ўзараная прастора нібыта снегам пасыпана. Спыніліся. Аж гэта столькі кнігавак на раллю насела, чарвей выбіраюць. Пазлётваліся адусюль, прачуліся, мабыць, пра наша мора, аж тут есці няма чаго. Мора-то мора, а рыбы не нагадавалася, вось і ўзяліся за чарвей. Давялося гракам пасунуцца, даць месца за сталом.
Скончылася тая гаворка не сказаць каб нечакана, а па-коласаўску: з выхадам ад грака, як і заўсёды, на чалавека, на гаспадарчы клопат.
— Хочаш дазнацца, якія паперы ў калгасе, прыязджай туды восенню. Не ў кантору, а на поле, дзе ўжо ўсё зжалі і абмалацілі. Калі блізка дарогі і па разорах чорна ад сытых шпакоў, а побач перавальваюцца спасныя, вялікія, як гусі, гракі, — няма тут гаспадара. Бо палавіна намалочанага парасцярушвана, а што пасеялі, кепска забаранавалі. Каб быў у тым калгасе гаспадар, ён бы рабіў іначай. Падумаў бы, перш чым хваліцца ў раёне і ў вобласці: так і так, маўляў, засéўная плошча павялічана з перавыкананнем. Сеяў бы, колькі можа прыбраць, каб усё, да апошняга зернетка ў засек. Пасля такое вайны людзей адразу не нарасце і машын для ўсіх не наробішся. Бог з неба анёлаў не скіне вязаць ячмень ці выбіраць бульбу. Спадзявайся больш на сваю сілу: узваж, колькі падымеш. Іншая справа — разжыўшыся на людзей, на трактары, тады можна і новыя разлогі разорваць…
Праз многа гадоў, пераводзячы на паперу тагачасныя накіды і запісы гаворак з Якубам Коласам, прачытаў я выдатныя нарысы. Пра бульбу, пра сельскую гаспадарку ў Літве. Захоплена, з любоўю да справы і з адменным веданнем яе піша Юрый Чарнічэнка. Напісалі, вельмі ў пару, удала, і пра яго самога, адзначыўшы, што ён працуе, «…неаднойчы паказваючы, што, да прыкладу, любою цаною пашыраць пасевы шкодна» і падмацоўваецца выказваннем акадэміка Бараева: «Стараемся сеяць болей, каб збіраць менш…» («Наш современник», 1979, № 8, с. 179.)