— Можа, можа! — нецярпліва перабівае Колас. — Сядзіць на Палессі, у самай гушчы народу, абыходзіцца як свой са сваімі, жыве дома ў маці, умее сялянскую работу. Якой яшчэ біяграфіі трэба?
— А партрэт? — неасцярожна вырываецца ў мяне.
Канстанцін Міхайлавіч грозна размахвае рукапісам.
— Быццам бы канечне ведаць, у якой абалонцы ўзнікае каханне да Ядвісі? Бялявы ці чорны Лабановіч, румяны ці асмуглы? Гэтак і з Дзяжою. Што табе дасць, калі дазнаешся, як ён выглядае, уцякаючы з фронту?
Працягваю яго думку. Куды важней, калі мы паверым, што ён кахае і прадзіраецца праз калючыя драты да свайго кахання.
— Ну вось… — голас у Канстанціна Міхайлавіча робіцца памяркоўнейшы. — А скажы, любяць Лабановіча чытачы? А можна чалавека любіць, не ўяўляючы, што за ён з твару ці з паставы? Значыць, уяўляюць нешта, самі ствараюць вобраз… — I зараз жа жартліва адмахваецца рукою ад сваіх слоў: — Здаецца, і я падаюся ў модную веру: буду пісаць прыслоўямі ды выклічнікамі, а рэшту хай уяўляюць чытачы.
Непрыязні да майстроў недаказу і надужыцця падтэкстамі Колас не хавае, успамянуўшы пра іх, некаторы час нездаволена маўчыць.
— Дык, па-твойму, я паленаваўся і не апісаў, які з сябе Лабановіч? I з Дзяжой тое самае?
Напамінаю, як пра гэта ўжо гаварылі, рэдагуючы трылогію. За абодвума героямі ўгадваецца аўтар: пісаў і бачыў сябе. Дык навошта спыняцца на выглядзе героя? Перавод часу…
— I новае парушэнне класічных запаветаў? — у тым жа напаўжартлівым тоне пытае Колас. — Магу працягнуць гэтыя развагі. Вядомы табе крытык-крытыкоўскі напіша…
Зараз пачнецца тое, што здараецца не вельмі часта: Канстанцін Міхайлавіч будзе некага паказваць, як кажуць цяпер, на падраблянне пад манеру пісаць або гаварыць.
Для мяне гэта заўсёды свята: можна зазірнуць у сховішча ягоных назіранняў і яшчэ далей — у лабараторыю, дзе заўважаныя дэталі, слоўцы, учынкі набываюць кроў і плоць вобразаў.
Менавіта так, бо Колас ніколі не меў на ўвазе каго-небудзь выкпіваць. Не, ён выхопліваў вокам мастака, якому ўсё на патрэбу, тое, што некалі пойдзе ў работу, самае істотнае. Некалькі скупых рыс, і партрэт гатоў. Адным словам, Колас ажыўляў перад вачыма многае: як раптам скаланецца асіна, ціўкне галодная птушка, пацягне з рота маток слоўнай пражы нудны прамоўца.
Так было і цяпер. У пакоі ўзнік чалавек з прэтэнзіяй на даследчыка, слова ў яго набягала на слова, нібы качаў у роце гарачую бульбіну:
— Не зважаючы на адсутнасць партрэтнай характарыстыкі героя, маецца поўная магчымасць рабіць належныя і неабходныя вывады адносна надання яму рысаў біяграфіі аўтара. Не паказаўшы сябе звонку, аўтар паслаў героя на фронт у Румынію, закінуў яго на Урал, дзе ў імперыялістычную вайну давялося жыць самому…
Смешна Коласу, смешна і ягонаму слухачу… У той жа час робіцца ясна, што выклікаў Канстанцін Міхайлавіч на гаворку, каб пачуць пацверджанне думанаму-перадуманаму, важанаму-пераважанаму сотні разоў.
— Усё, аб чым мы саймавалі, — пачынае Канстанцін Міхайлавіч, — вядома, дарэчы. Але… — Ён дастае з шуфляды шматок паперыны. — Я напісаў сабе такі загад:
Па твары відаць: прысуд канчатковы, і паслаблення не будзе. Намер для Канстанціна Міхайлавіча не новы. У газетных нататках розных гадоў ён абяцаў працяг паэмы, бачачы асноўную задачу ў перапрацоўцы напісанага.
— Думаеш, хмызы церабіць пайду з сякерай? — пытае ён зараз. — I такое работы хопіць, рука адбярэцца. А ўсё ж…
Спыніўся, нібы падшуквае патрэбнае слова.
— Гэта не самае цяжкое. Я жывой вады шукаю. Каб пырснула, і твор усхапіўся на ногі. Як быццам і недалёка той струмень, а не дайду. I не першы ж год капаю. Людзі ўжо да нафты дакапаліся.
…Многа давялося пачуць, пакуль той доўгі маёвы дзень не пераступіў парог у вечар і потым сцямнеўся ў часіны начнога адпачынку. Каб жа ўсё запісалася, запомнілася!
Здзівіла, уразіла, узрушыла хутчэй не бясстрашнасць ператварэння майстра ў хірурга, бязлітаснага да найдрабнейшага загнаення ці пухліны, а тое, што рабілася гэта пры старонніх вачах. Адна справа вынесці твор на чый пападзя суд, і зусім іншая — у нечыяй прысутнасці дашуквацца, дзе табе здрадзіў зрок, падманула пачуццё, здрыганулася рука. Творчыя рашэнні прымаюцца сам-насам з паперай.
А Колас, пакутліва перабраўшы пралікі ў размовах з самім сабою, рабіў гэта яшчэ раз, уголас. Устурбавана, але цвёрда.
Паэт не мог не адчуць раптоўнага халадку, а гэтак і прымаўся новы твор нават добразычліўцамі амаль ад першых друкаваных радкоў. Крытыка трымалася вастрэй, але ад яе можна было, зрэшты, абагнацца, аджартавацца, што і рабіў ён у адступленнях. А як быць з поглядамі тых, чыім словам даражыўся?