Колас расказвае пра сябе

Вульгарызатарская крытыка спрошчана разумела задачы пісьменніка і твора, патрабуючы прымітыўнага, просталінейнага вырашэння вобразаў, штохвіліннага — да месца і не да месца — выяўлення аўтарскіх адносін да падзей, што апісваюцца, да часу, калі яны адбываліся, і да таго, у якім працуе пісьменнік.

Колас разумеў: патрабаванні беспадстаўныя! I даваў зразумець, што «ў паэта свая канструкцыя і мэта», свая індывідуальнасць, без чаго ён не будзе паэтам, што «кожны спец на свой капыл», значыць — майстар пэўных тэм, майстар абыходзіцца са сваім, а не з першым-лепшым матэрыялам. Тым не менш, патрабаванні крытыкі з лічыльнікаў не скідаліся, і ён, вольна ці не вольна, не мог прайсці міма іх. Сёе-тое прымаў, а ад астатняга даволі рашуча адбіваўся з дапамогай свайго выпрабаванага спадарожніка — смеху.

Пасмуткаваў быццам бы над засцянкоўцам, які «знізіў настрой» паэмы, і іранічна паставіў поруч з яго прозвішчам — Галута — сацыяльнае азначэнне — кулак. А ні на якія іншыя захады не пайшоў: і гэты герой, які ёсць, «няхай коціцца ўжо разам».

А падышоўшы пад палавіну работы, у пачатку XVI раздзела, даў бліскучы малюнак стваральнай працы народу, поступу савецкай дзяржавы. I як быццам прыжмурыўся на дакучлівых крытыкаў: дай бог вам гэтак бачыць і чуць, мілыя людзі! Чаго вы лямантуеце, нібыта ён маўчыць, і з’едліва пытаеце:

Ці ты сляпы, ці ты глухі?
Ці ты жывеш у ліхалецці?
Ці ты што маеш на прымеце?
Ці тоіш намысел ліхі?

Зрэшты, на лямант можна і не зважаць:

Такія закіды-дакоры
Ты чуў, паэце, і не раз,
I трохі чысцілі Парнас.

Горш, што для творчай работы —

Адводзіш выкрадзены час,
Адбыўшы службу, пасяджэнне,
I не адно — штук пяць на дзень.

Але дарма і гэта — ясна і светла ўстае перад Коласам далейшая дарога:

Смялей на шлях жывое працы!
Выходзь, паэце, на прастор!
На варце стань, ідзі ў дазор
I поўны пульс жыцця намацай,
I ў мур выводжаных палацаў
Сваю ўлажы цагліну — твор!

Дэкларацыя? Нават і не блізка. Паэт праз жывое адчуванне нашай рэчаіснасці давёў і сваю неадлучнасць ад жывой працы і ад тых, хто нясе вахту і ходзіць у дазоры.

I праграму дзейнасці вызначыў сабе цвёрда і канчаткова, назаўсёды:

Ва ўсе канцы заве разлог:
I сённяшніх зарніц блісканне,
I наша заўтрашняе ранне,
I гром ўчарашніх перамог.

Так будзе ён пісаць, а вы як сабе хочаце, малашаноўныя крытыкі!

I ўсё ж стандартная методыка пісання давала сябе адчуваць. У паэме дзейнічае, скажам больш — жыве, камуніст Шкунда.

Ён па прафесіі — рабочы,
А па паходжанню — латыш.
З-пад Рыгі трапіў на Іртыш.
Этапаў многа перакрочыў
За тое, што за лёс сірочы
Гатовы быў пайсці на крыж.

У далейшым Шкунда падаецца гэтак жа любоўна: учынкам верыш, перакананні яго не могуць праходзіць без следу, закранаюць нават ідэйных супаратаў.

На той час гэта была першая і сур’ёзная спроба стварыць вобраз бальшавіка, дый не страціў ён яркасці, як на маю думку.

На мае меркаванні Канстанцін Міхайлавіч згодна кіўнуў:

— Так, але Шкунда гаворыць лішняе. Я адбяру палавіну слоў ад яго. Там, дзе ён на пальчыкі становіцца. Вось глядзі:

Таварышы! Прыходзіць час,
Калі самкнёнай грамадой
Павінны рушыцца мы ў бой
За лёс працоўных мас.
Задача наша — ўзяць уладу,
А сцяг і лозунгі — Саветы,
I мы свае даб’емся мэты —
На дапамогу Петраграду!

Бачыш — першыя чатыры радкі могуць спакойна знікнуць. А вось тут пачынаецца нібыта нішто сабе:

Тапельніцы ўжо нечага тапіць,
I труп яе на нітачцы ліпіць.
Яго нам і не шкода:
Расія новая павінна быць.

Усё гэта моцна рупіла Канстанціну Міхайлавічу і змушала да падвойных турбот у пазбаўленні ад выпадковага, недагледжанага.

Вернемся да таго, з чаго пачалі. Скончыўшы складаць кніжку артыкулаў, мы сядзелі на беразе Нарачы, наглядаючы, як упальваецца касцёр.

Колас дастаў жоўценькую запісную кніжку:

Ды йдзі ўпярод усім на зло,
I будзе час твайго світання.