Пакпіўшы з царскіх законаў, якія суровей каралі за крадзеж коней, чым за рэвалюцыйную прапаганду — перад усім ахова прыватнай уласнасці! — Канстанцін Міхайлавіч успамянуў адну гісторыю.
Яму неяк расказалі, што ў канцы 1933 года ў пераплётнай майстэрні мінскай турмы працаваў зняволены, чалавек у прыстойных ужо гадах, вучыў фальцоўцы і брашуроўцы маладзейшых. I жаліўся: «Некалі з Якубам Коласам тут разам сядзелі, за палітыку пакутавалі. Але Колас — вунь як у пашане, а на маю заслугу ніякай увагі». За што ён адбывае пакаранне зараз, «пакутнік» не распаўсюджваўся.
Колас па інтанацыі адразу ж пазнаў старога знаёмага, каго ён ахрысціў у трылогіі, крыху перайначыўшы прозвішча, Касперычам.
— Няўжо ж ён і цяпер за коні?
Новая падрабязнасць з біяграфіі героя выклікала спакусны варыянт сюжэта. I вось ужо Канстанцін Міхайлавіч уголас разважае, праводзіць канакрада з таго часу ў сённяшні, пакідаючы нязменным толькі зладзейства ў ягонай натуры.
Да запісу справа не дайшла, вырашыў ашчадзіць каларытную постаць для трылогіі. Дый пераважаў іншы клопат: змест і ўпарадкаванне трэцяга тома.
Пад скарачэнне падпалі апавяданні 20-х гадоў: «Пракурор», «Крывавы вір», «Балаховец», нешта каля дзесятка.
Коласа не здавальняюць моўныя характарыстыкі персанажаў, сюжэтныя павароты, асобныя падрабязнасці.
— Тое-сёе падправім, а рэшта паляжыць, улéжыцца ды само сабою палепшае. I так бывае…
Іронія скіравана ў адрас колішніх занадта порсткіх крытыкаў з іх недарэчнымі прычэпкамі да лепшых яго твораў. Канстанцін Міхайлавіч нібыта сярдзіта хмурыцца і ківае ў бок рэдактароў, з кім ідзе размова:
— I вы недалёка адбегліся… Навалілі на старога чалавека гару работы і радзенькі.
Яго тон выкрывае, што сердаванне наўмыснае, найбольш радуецца гэтай рабоце ён сам і далёка не цураецца яе, хоча пабачыць усё зробленае «пад адным дахам», сабранае і дагледжанае.
Рэдагуючы першыя тамы новага выдання, Пятрусь Броўка, Пятро Глебка і я стараліся не адбіраць у Канстанціна Міхайлавіча час на дробязі і выносілі на яго суд прапановы аб магчымых карэктывах, загадзя памеркаваўшы паміж сабою: толькі тое, што выглядала, на нашу думку, бясспрэчным. Канстанцін Міхайлавіч абавязкова пашыраў межы рэдагавання сам, і, вядома, працы знаходзілася больш удвая, а то і ўтрая.
Колас не мінаў самай дробнай заўвагі. Аднойчы нехта з нас пазначыў рыскаю месца ў рукапісе, дакуль дачытаў, і забыўся сцерці. Канстанцін Міхайлавіч узяў твор на прагляд, а праз колькі дзён паскардзіўся:
— Ну і задалі ж вы мне турботы!
I разгарнуў папку. Старонка з рыскаю, да якой ні ў кога не ўзнікла ніякіх пярэчанняў, было моцна пакрэслена.
— I дакапаліся ж! — працягваў Канстанцін Міхайлавіч. — Я пачытаў, бачу: сапраўды, не тыя словы напісаны, абы-што людзі плятуць.
Выслухаўшы тлумачэнні і перапрошванні, Колас пачаў кпіць:
— Значыць, кепска глядзелі, калі нічога не прыкмецілі, добра, што заўважыў. Эх, каб мне тады служылі тыя вочы, што цяпер маю, а колішняя сіла — зараз.
Не пакрыўдзіўся, але ў далейшым, беручы што-небудзь чытаць, не забываў спытацца:
— А тут «птушкі» ўсе сапраўдныя?
Надыходзіў час здаваць том у выдавецтва, а канчатковы змест яго ўсё ніяк не мог вызначыцца. Рэдактары не падзялялі задумы складальнікаў наконт уключэння «Казак жыцця». Меркаванняў было шмат. Цыкл гэты, перш-наперш, не манціраваўся, як кажуць, у выданне: яно будавалася па профілі выбранага, крыху пашыранага. Па-другое, мела сэнс выдаць навелы спачатку асобнаю кніжкаю, паглядзець, як прыме і ўспрыме сённяшні чытач даўнія алегорыі, што знойдзе ў іх для сябе. Магчыма, спатрэбіцца разгорнуты каментарый.
Канстанцін Міхайлавіч выслухаў меркаванні і завагаўся. Ад растлумачэнняў, прадмоў і каментарыяў адмовіўся адразу ж.
— А хто будзе рабіць тыя заўвагі? Пачнуць у мяне пытацца. А я не скажу: не ведаю, не помню, што да чаго прывязваў пішучы. Дый навошта гэта? Па-мойму — марная фатыга.
Канстанцін Міхайлавіч прыгадвае стары хрэстаматыйны верш: «Птичка божия не знает ни заботы, ни труда…»
— У маленстве бачылася мне ў гэтых словах адно, цяпер жа ўсплывуць на памяць — зусім іншае чую. А седзячы ў астрозе, — абы ўспомніў, так слязьмі і ўмыюся. Птушка рабілася для мяне вобразам волі, хоць я разумеў, што не вельмі ўжо бесклапотнае тое жыццё. I гняздо зві — ні адна птушка без гэтага не абыходзіцца, — і малых бог не выкарміць, як у вершы гаворыцца, і драпежніка сцеражыся, і ў вырай ляці. Але сваю птушыную работу робіць яна на волі, і таму — пяе!
Канстанцін Міхайлавіч хвіліну думае.