Абедзве паэмы ішлі ў Коласа як быццам навыперадкі. Задумваліся ў адзін час, яшчэ ў царскім астрогу, тады і запісваў патроху. То адна вырывалася наперад, то другая, гэта сведчанне аўтара занатавана ў папярэдніх раздзелах мае кнігі.
Нарэшце верх узяла «Новая зямля», выйшла асобным выданнем. Другая паэма, хоць і друкавалася часткамі, патрабавала строга прадуманага заканчэння, апрацоўкі, а то і перапрацоўкі, бо тое-сёе ледзь не адразу пераходзіла з думкі на белавік. Прыперціся настала не было калі і не было дзе, часам мерзлі рукі ды чатыры душы сям’і жывіліся адной бульбай: 21 бульбіна ў тыдзень, не больш і не менш!
Але гэта засталося ў горы і нястачах грамадзянскай, на Куршчыне. У Мінску, калі «Новая зямля» і «У палескай глушы» сталі кнігамі, зноў зарупеў лёс малога скрыпача, і ён 10 месяцаў не адступаўся ад вачэй.
Час ішоў, і Сымон быў амаль гатовы заняць пасад поруч з дзядзькам Антосем і Лабановічам. Да заканчэння паэмы заставаўся літаральна крок, толькі як зрабіць яго!
Колас паехаў у Кіславодск, падлячыцца дый паправіцца не шкодзіла б. Жартаваў, пішучы адтуль жонцы: «Як засеў на 3 п/удах/ і 28 ф/унтах/, дык ніяк не магу падняцца вышэй» (т. XIII, с. 56). Не пра сябе ён думаў, а цэлы месяц дбаў, каб дадаць вагі, духоўнае, вядома, свайму герою.
Праца адбірала сон і спакой, дый разнастайных ваганняў ставала.
Ці не зацесна задуме ў пяці частках? Ці ўдала вызначаў ён на пачатку работы такі падзел? Не зусім на ўзор вялікага Дантэ зрабіў, хутчэй паводле этапаў свайго жыцця: ад шчаслівага бытавання ў бацькоўскіх леснічоўках («Рай»), праз кароткае настаўнічанне, дзе адчулася кроўнае сваяцтва з народам («Чысцец»), да мулкіх нараў турмы («Пекла»). Потым зноў трапіў у «Чысцец», а той «Рай» ці будзе?
Гэта адно, што да пабудовы твора. Трэба ўзважыць, як напісана ўсё, перш-наперш заканчэнне. Колькі разоў перараблялася яно, ці ўзышло хаця цяпер на цвярдзейшы грунт?
Першы варыянт і дагэтуль здаваўся павабным: Сымон зайграў і дзяўчына Ганна — яго будучыня — абуджаецца, выходзіць з труны. Але што ж атрымліваецца? Музыка — наймагутнейшая спраміж магутных сіл, а трывае яе ўздзеянне зусім нядоўга: скончыў граць хлопец, і дзяўчыну зноў прыняла зямля, а яго самога агарнуў неабудны сон каля дарагога курганка сяброўкі.
Знайшоў яшчэ адно выйсце: ажывіць Ганну ігрою ды хай абое разам кіруюцца яны па жыцці. I што ж? Праз гэта Сымон, як заўважыў Колас ва ўспомненай вышэй маёй аповесці, стаў выглядаць «смешным цудатворцам». Такая праява пацягнула твор задалёка назад, у мінулае. А крытыка і так ківала пальцам, гразіла, маўляў, у паэме «рэлігійная настроенасць».
I вось у Кіславодску заканчэнне набывае свой зараз усім вядомы выгляд. Гранне выводзіць Ганну з часовага здранцвення, і малады музыка з яго абранніцай рушаць у невядомыя прасторы. Крочаць разам: ён сам і ягонае жыццё, ягоны лёс — будучыня.
Аднак сумненні не развейваліся канчаткова: ці ўсё дасканала даведзена да ладу, ці не страцілася якое каліва з ранейшага абдумвання і пісання?
Трэба праверыць, і не абы-як, а на многія вочы і вушы. I Колас чытаў апрацаваныя раздзелы, выбіраючы самых суровых суддзяў.
10 ліпеня 1924 года, управіўшыся з работай і заказаўшы білет на ад’езд дадому, Колас з палёгкаю ўсміхаецца ў лісце да жонкі: «Сёння занёс… у цэнзуру апошні раздзел…»
Усмешка ўсмешкаю, а слова «цэнзура» ўжыта нездарма. Перапісаны напярэдадні раздзел паэмы Колас аддаў у рукі сапраўды суровага суддзі, у далейшым рэдактара газеты для сялян і аднаго з сваіх крытыкаў, якраз таго, хто рабіў закіды ў містычнасці твора.
I што ж адбылося? Першы чытач «…прыйшоў у цялячую радасць і вельмі хваліў канец і ўсю апошнюю главу, з пачатку да канца. Толькі два словы выклікалі ў ім цэнзара: „Нават ночка багамольна чолам знізілася ў дол“ і „Кудры светлыя анёлка“. Гэтыя словы так і засталіся ў ліку „оглашенных“».
Колас відавочна пакеплівае з прычэпкі, хоць і была яна, трэба думаць, катэгарычнай: вокліч «Оглашенные изыдите!» пад час царкоўнай імшы азначаў, што ўсе іншаверцы павінны выйсці, пакінуць маленне. Адсюль вынікае, што ад успамянутых вышэй слоў раілі рашуча пазбавіцца.
Крэсліць не хацелася, а ўсё ж «анёлак» знік, радок быў перайначаны: «Кудры ранічнага золку».
Шчаслівы стан, у якім хадзіў Колас, закончыўшы шматгадовую работу, падмацаваны амаль безагаворачнай пахвалой, на жаль, трываў нядоўга. Праз некалькі дзён на станцыі Ціхарэцкая ў яго ўкралі чамадан, а разам і рукапіс.