Канстанцін Міхайлавіч пацёр левы бок, нібы яго сапраўды штурхнулі кулаком.
— Галоўнае — так усё добра бачыў! Партрэт Ламаносава на сцяне, усіх семінарыстаў на звыклых месцах. У некаторых гузікі ў каўняры расшпілены ад натугі. Быццам перада мною кіно круцілі: толькі я не збоку наглядаю, а і сам дзейнічаю.
Выйшаў на балкончык, паглядзеў на загусшыя хмары, нібы дапэўняючыся, дзе ён зараз, скончылася ці не ягонае сненне.
— Шкада, — загаварыў, зноў сеўшы на канапку. — Наша ўяўленне можа адкручвацца толькі назад, паказваць тое, што было. Лепей бы ўяўляць яшчэ нябачанае. Колькі ўдалых кніг можна было б напісаць! Абы навучыцца ствараць характары і абставіны сілаю душэўнага зазірку наперад. Мне страчаліся такія спробы.
— Не, не Уэлс, — ён зрабіў адмаўляючы рух, пачуўшы названае мною прозвішча фантаста. — Чаго добрага, яшчэ Жуль Верна ўспамянеш. Я не дабраў смаку ў творах Уэлса. Праўда, чытаў яго ў сталым веку. А ўражанне такое: паскрабі Уэлса кіпцем, адстане нязвыклая шалупінка, і далей пойдзе тое, што бачыў, ведаеш. А падробка пад нязнанае ўмелая.
Я думаю пра Аляксандра Грына. Яго летуценнікі, іх нястрымная ўява — гэта ўжо нешта спрэс новае. I вось што цікава: як прачытаў у яго першы сказ — адразу музыка. Нейкі інструмент мяккі, грудны, з кропелькай патайнай трывогі. Як альтовая скрыпка. Гучыць лагодна, а потым устурбуецца. Павядзе цябе на гару, прымусіць зірнуць у прорву, пагрэе на сонцы і апырскае халоднай вільгаццю. Я ў Грына моцна надыхваюся марскога ветру, грудзі ходзяць, як у дваццаць гадоў. Чытаў ты яго?
Цяжка было не здзівіцца, што Канстанціну Міхайлавічу мог запомніцца аўтар «Пунсовых ветразей», такі далёкі ад яго манеры.
— Якраз таму і падабаецца. От паглядзі. Моладзь, і даўней і цяпер, прысмоктваецца да Дзюма. Думаеш, прыгоды мушкецёраў вабяць? Не, далечыня таго жыцця. Вядома, каб кепска было напісана, не чыталі б. А то які-небудзь Мазарыні такі выразны, хоць аблай яго ды па мордзе дай.
Пераказваю Коласу, як я падслухаў у трамваі размову двух школьнікаў. Адзін перадаваў другому змест «Трох мушкецёраў». «Тады, — захліпаючыся ад захаплення, гаварыў чарнявы малы, — тады ён схапіў шпагу…» — «Хто?» — перапытаў другі хлопчык. «Атос, самы старшы мушкецёркін…»
Канстанцін Міхайлавіч разрагатаўся.
— Твардоўскаму гэта павінна ўпадабацца. Васіль Цёркін выціскае Атоса і Партоса. Слаўна! А сустракаў ты ў Грына такое апавяданне?
Ён нагадвае змест «Барацьбы са смерцю». Цяжка хворы, па твары і паводзінах доктара, па робленым смутку паналятаўшых на дзяліцьбу спадчыны сваякоў, зразумеў, што ён асуджаны. I вырашыў супраціўляцца.
Ноччу ўстаў і, хоць падаў і некалькі разоў млеў, апрануўся. Потым, перакульваючы крэслы, дапоўз да буфета, выпіў нагбом бутэльку каньяку, выбраўся на двор і акунуўся ў басейн з ледзяною вадою. З не меншымі цяжкасцямі прарабіў шлях да ложка, паўтарыў дозу алкаголю, лёг, навярнуў на сябе ўсе коўдры і вопратку і страціў прытомнасць.
Раніцаю доктар канстатаваў агонію. Сваякі пачалі заломваць рукі, плачучы ад радасці. I тут хворы прачнуўся, зірнуў на іх светлымі вачыма і крыкнуў, каб цягнулі есці, далі пірага, віскі — «усяго і многа».
— Калі чалавек хоча жыць, дык будзе жыць. Толькі трэба стаць паўзверх свае часовае слабасці. Грын не перакладаўся на нашу мову? Дарма. Я гэтае апавяданне ўключыў бы ў школьныя чытанкі.
Ледзь прыкметная сцежка ў лесе поблізу Балачанкі. Старая хвоя разгалінавалася ў два бакі, тоўстыя лапы вычварна выгнуліся, утварылася нешта падобнае да пастаўленай канцамі ўгору дугі. У развіліне сядзіць Канстанцін Міхайлавіч, у нагах у яго кошык, амаль пусты.
Гэтакі кадр потым удалося зняць для фільма «Народны паэт».
— Маё крэсла, можна змясціцца ўдваіх, — ён трохі падсоўваецца. — А там яшчэ лепш, — кажа ён, наглядаючы, як я ўмайстроўваюся, адкідаючы шышкі з падсохшай, выветралай гліцы. — Толькі, можа, сыравата, каб не застудзіўся. Добра тут. Яшчэ б столік на адной ножцы, можна прыязджаць пісаць.
Ён змаўкае. Верхавіны шумяць мякка, супакойваючы. Ветрык пераганяе нагрэтае паветра дадолу, надзімае кашулю, высушваючы пот. I ад гэтага шум хвой здаецца таксама цёплым.
Першыя пагодныя дні вясны.
Мы збіралі смаржкі, цяпер у грыбнікоў часінка перадышкі.
З недалёкага парасніку на балотцы абзываецца птушка.
Канстанцін Міхайлавіч прыслухваецца:
— Захаладае. «Слесар» паслугі прапануе: ці не трэба паравое ацяпленне правяраць?
Ён прыкмеціў гэтую птушку і ацаніў яе прароцтвы, наязджаючы ў Дом творчасці ў Каралішчавічах. I ахрысціў яе па-свойму — «слесарам». Вельмі ж звонка і няспынна паўтарала яна, вымаўляючы зусім па-чалавечы, сваё птушынае слова: «Вінцім-вінцім-вінцім».
— Я часамі прыеду сюды, сяду, задумаюся… Ахамянуся, а ўжо вечар сонцу падміргвае. Гэта семінарыя стукаецца, напамінае, што менш за ўсё пра тую пару напісана. Правалы ў свядомасці, вось як тады, — Канстанцін Міхайлавіч мае на ўвазе нядаўні выпадак у кабінеце, — пачаліся ў мяне якраз з семінарыі. Я адбываў у «стан іёгаў» — гэтак смяяўся Самахвал, мой будучы Тукала. Я задумваўся і застываў, утаропіўшыся ў кніжку. Бары, лясныя дарожкі, наша хата, светлае лона Нёмана — аж туды перакідвала мяне думка. Выразна чуў стук тапара ў лесе, здаецца, ён усё глыбей уядаецца ў камель, я ўсхватваюся з месца і адскокваю ўбок, каб не зачапіла, падаючы, падсечаная хвойка.
Знікне гэтае зданне, і я ўжо як быццам боўтаюся ў азярыне, дастаю рыбу з сеткі. Акуні. Луска слізкаватая. Рукам робіцца холадна, я пачынаю абціраць іх аб порткі, нібы і сапраўды ў сетцы корпаўся.
Альбо так здаралася. Уяўлю, што я дома, наўкол мяне стаяць хатнія і мікалаўцы. I давай гаварыць уголас. Пытаюся нешта ў іх, сам адказваю.
Прыводзіў да прытомнасці смех. Сянкевіч ці Самахвал згорталі далонь у трубку і раўлі над самым вухам: «Костусь! Агу-у! Дзе ты? Вярніся…»
Выпраўляла мяне ў такія сны песня жаўранка. Пэўней сказаць, спачатку птушка чуць ціўкала ўвушшу. Потым песня снавалася ўсё гучней, і пад шчабятанне я адлятаў у вандроўку.
Жаўранак і дасюль больш гаворыць майму сэрцу, чым іншыя птушкі. Салаўя ж першы раз пачуў і спалохаўся, слёзы паліліся. Так гэта было хораша. Як маланка, якую я любіў і ў той жа час баяўся.
Сядзеў я неяк перад сканчэннем школы каля нашай альбуцкай хаты. Нас адпусцілі дамоў перад вялікаднем. Вясна ў той год пазнілася ці вялікдзень быў ранні. Адно лес стаяў голы, у кустах лапінкі чорнага снегу ляжалі. Над дваром заспяваў жаўранак. Я заслухаўся. Пасля нешта абазвалася ў нутрах. I словы выразна вымаўляюцца. Я пачаў іх запісваць. Гляджу, выйшаў верш.
За байкі я і раней браўся, але каштавалі яны многа поту і мазалёў. Атрымлівалася нязграбная пераніцоўка вычытанага ў Крылова. Усё ж вынікамі быў давольны, хоць браты начыста высмеялі мяне. Ведаючы крылоўскую «Варону і лісіцу», гэта зрабіць было няцяжка. А я так і назваў свой твор ды яшчэ вывеў абедзвюх гераінь чулымі і добрымі. Як тут не кпіць! Сялянскі хлопец добра ведае, што варона дурная, а ліс хітры.
Мы з братам моцна паспрачаліся, ледзь біцца не счапіліся. Я затаіўся, пісаў хаваючыся, а калі што-небудзь не ўдавалася, не адступаўся і падахвочваў сам сябе: «А ў Крылова ж выходзіла».
Напісаны вершык усцешыў мяне. Відаць, і я паэт! Я ўжо не раз запыняўся над гэтым іменем, чытаючы кнігі. Думаў — паэт стаіць над усімі чыста людзьмі, як пушкінскі прарок. Сціплы жаўранак здаўся мне не менш як «шасцікрылым серафімам», і я пачаў паўтараць: