— Некуды ж прыедзем!
Гаворка аднавілася.
— У семінарыі я пісаў і па-руску і па-беларуску. Нячыста, вядома, трасянка была, а не мова. Аднак напісанае па беларуску лепш успрымалася маімі слухачамі, дый пісаць так было мне лягчэй.
Дзяліўся я сваімі думкамі з семінарыстам Зяневічам. Ён быў гады на два старэйшы за мяне. Нішто хлопец, але з прэтэнзіямі. Лічыў, што ўсё на свеце ведае і разумее. Гэта мой першы і самы бязлітасны крытык. Надумаўся я падкузьміць яго. Кажу аднаго разу: «Я хачу пачытаць табе свой верш».
Зяневіч важна надзьмуўся, зрабіў сур’ёзную міну. Я прачытаў яму нешта лермантаўскае. Мой сябар учыніў Міхаілу Юравічу такі разнос, што толькі сцеражыся. З пісараўскай хваткай выкпіваў няўмельства, кідаў на галаву аўтара гром і маланкі.
Я сабе маўчаў, ціхенька пасмейваючыся. Калі суровыя філіпікі скончыліся, запытаўся: «А ці ведаеш ты гэты верш Лермантава?» I прачытаў яму толькі што напісаны, свой.
Зяневіч слухае, ухвальна ківае галавою: «О, адразу відаць, што паэт напісаў. Сам бачыш розніцу: якая глыбіня, якая музыка!»
Тут я выкрыў сваё ашуканства. Зяневіч не паверыў, прыйшлося тыцнуць яго носам у кніжку. Мы нават крыху пасварыліся, але ненадоўга. I з гэтага часу ён стаў асцярожнейшы, не так выхваляўся сваім усяведаннем.
Крыху пачакаўшы, Канстанцін Міхайлавіч дадае:
— Звычкі крытыкаў амаль не змяніліся. Бяссмертная глухата ў іх. Нішчаць і бэсцяць чалавека, пакуль хто-небудзь высокі не скажа, што гэта выдатнейшая з’ява эпохі. Тады возьмуцца хваліць так, што ад ялею і ладану знудзіць можа.
Канстанцін Міхайлавіч успамінае ўлюбёнае:
— «Где силой взять нельзя, там надобна ухватка». Рознымі шляхамі прыходзіцца дамагацца прызнання. Я гэтак не толькі Зяневіча, а і роднага бацьку падашукаў. Прачытаў яму свой верш за чужы. А ўжо як бацька ўпадабаў, я прызнаўся, што напісаў сам. Тады ён не паверыў ці прыкінуўся, што не верыць. Напэўна, хацеў памучыць мяне за ману.
У мяне слёзы на вачах, а бацька ўсё адно гаворыць: «Пакажы, адкуль спісаў». Нарэшце адпусціўся. Настрой у яго быў пад градусам, прыйшоў дадому, зрабіўшы візіт у карчму ці ў манапольку. Прыгарнуў мяне, пацалаваў: «Прабівай, кажа, дарогу, як можаш. На мяне спадзявацца няма чаго. У мяне багацця, як у шляхецкага жаніха: дзяркач лесу і зямля пад кіпцямі. Ды можа скора ў дзервяны кажух апрануся».
Бацька некалькі разоў так пра смерць загаворваў. Прадчуваў, што доўга не пацягне. Тады адваліў ён мне срэбны рубель. Хацеў, мусіць, даць менш, доўга перабіраў драбязу ў калітцы. Ганарар на тыя часы немаленькі, асабліва для пачаткоўца. Я і пазней з ахвотаю аддаваў бы вершы за такую цану. Але ад таго бацькавага рубля да першага ганарару прыйшлося папачакаць. Толькі за «Родныя з’явы» атрымаў сотню рублёў. У дзве ці ў тры рáты…
За ўзбярэжным сасоннікам бліснула істужка вады.
— Нарач?
— Пакуль што Баторын, дзядзька Якуб.
Ён вылез з машыны, паглядзеў на акаймаваныя чаротам і сітнягамі берагі.
— Гразка тут. Мусібыць, ракаў многа. Ведаеш, як іх ловяць? Вазьмі глыбокі кош і ўвяжы шпагатом на самым дне кавалак мяса. Такога, каб пах быў чуцён. Стаўляй тады кош у зацішное месца каля берага. За гадзіну наспаўзаецца поўна ракаў. Самых вялікіх. Ніводнага меншанькага не пусцяць.
Мінуўшы Мядзель, паехалі берагам Нарачы. Усе гэтыя дваццаць кіламетраў Канстанцін Міхайлавіч праседзеў моўчкі. Усхвалёваны подыхам вялікае вады, ён глядзеў на зеленавата-сінюю разлегласць з белаю выпушкаю перадвячорных хваль, на ледзь значны ў смузе процілеглы бераг.
Пасля вячэры, у вастраватым і лёгкім змроку заасянеўшай начы, седзячы каля кастра, ён прамовіў, нібы ў адказ на вясёлую Танкаву ўсмешку:
— Хітры ты, Максім! Ведаў, дзе нарадзіцца.
Ён гаварыў з намі, усцешаны прасторам вялікага спакою і цішыні. I ў голасе чулася засмучэнне, што пазнавата паказала яму родная зямля гэтае дзіва, можа найлепшае з свайго немалога хараства.
Мы даўно ўжо ў Мінску. Але не-не дый успомніцца падарожжа. Ад таго часу Канстанцін Міхайлавіч прыязджаў на Нарач кожны год. Палюбілася крынічка са сцюдзёнай і салодкай вадой, што бегла ў возера, прабіўшы бок пясчанага ўзгорка, чысты шчыры бор, дзе ніхто ніколі не сустрэў ніводнага гада, лагодныя размовы прыдрамаўшай хвалі на дробным светлым пяску.
Ціхая любасць тачылася з яго вачэй, калі пасярэдзіне возера, на роўнай з марскою глыбіні, нас захапіла навальніца. Чорныя вагары ўставалі ў рост чалавека і хвасталі, пераліваючыся цераз борт вялізнага рыбацкага кацера. Кацер то ўзлятаў угару, то раптоўна правальваўся ў прорву.