Нешта падобнае да «Калевалы» можна скласці і з беларускіх казак. Падабраць іх у парадак, пералажыць, магчыма, у вершы і звязаць адным героем, якім-небудзь кавалём, ці што. Шмат якія руны відавочна маюць сляды апрацоўкі, але зроблена яна тонка. Не так, як апрацоўваюцца нашы народныя песні. Звычайную «Вярбу» ці «Калініцу» знівечаць так, што не пазнаеш. Слухаць цераз сілу слухаеш, а заспяваць і калом не прымусіш.
Народны дух выветрыўся, усмешка знікла, якая ж гэта песня?
Дык вось дачытаўся я да месца, дзе Вейнемейнен іграе на кантэле…
Канстанцін Міхайлавіч змоўк, відаць, аднаўляючы ў памяці старонкі «Калевалы». I вельмі маляўніча, нават у пэўным рытме, пераказаў, як слухаць Вейнемейнена прыплывала рыба, прыбягалі ваўкі і мядзведзі, прыляталі арлы і лебедзі, з’яўляліся гаспадыня лесу, гаспадыня вады, дачка сонца. Пасля пачалі плакаць расчуленыя людзі, і нават плакаў сам стары музыка, іх слёзы, падаючы ў мора, ператвараліся ў жомчуг.
— Тут мне давялося, — Канстанцін Міхайлавіч зрабіў рух рукою, — хапіцца за галаву. Гэта ж і я намагаўся так перадаць уплыў Сымонкавай ігры. «Нічога ты не ведаеш, Якуб, цёмны ты чалавек, — сказаў я сабе, — мала чытаў. Людзі ўжо без цябе ўсё добрае даўно напісалі». I намерыўся пакласці свайго «Музыку» за абразы, няхай на яго мухі ходзяць.
Але «Калевала» як пабунтавала мой спакой, так і падказала выхад. I шматлікія стваральнікі яе, і я — усе пілі з адной крыніцы, але фіны знайшлі яе на беразе мора, сярод скал, а мы — у сваіх барах і балотах. Нікому аднаму не належыць гэтая жывая вада, яна адкрыта многімі і для многіх. I ў нечым вельмі падобны радасць і гора ў кожнага народа. Значыць, могуць быць падобны і творы.
«Калевала» дала мне добры штуршок для работы. Вейнемейнен, разважыў я, памірае ад старасці і тады пакідае свае гуслі народу. Чаму ж мой Сымон павінен канаць, толькі ступіўшы на дарогу? Хай прынясе людзям радасць і пасля гэтага перадасць у другія рукі скрыпку.
Так пакрысе прыйшоў я да яснасці. Стала зразумела, што сіла музыкі стане куды большая, калі яна верне Ганю да жыцця, парушыць яе часовае здранцвенне. I няхай хлопец і дзяўчына ідуць далей разам, музыʹка і яго будучыня. Нашто канчаць нечым пэўным іх шляхі? Народ жа вечны, вечнае яго мастацтва, вечныя і творцы песні і казкі.
У такім перакананні ўмацоўвала мяне і «Калевала». Я запомніў канец яе і добры кавалак пераклаў. Даўно было, але каб пагартаў кнігу, пэўна, нешта б і ўсплыло…
…I не даказаў, разварушыўшы цэлы рой неадчэпных пытанняў… Што яшчэ прынёс яму суровы эпас поўначы? Чаму, адлажыўшы неадкладнае, паэму, якая выгравалася ў пачуцці больш за дзесяцігоддзе, узяўся за пераклад? Можа, гэтага вымагаў сам твор, так рашуча непадобны ні да чога чытанага дасюль: узяў пад уладу і не выпускаў узрушанага паэта, усё глыбей акунаючы ў нязвычнае хараство душ і стыхій.
А можа, узнікла жаданне, перавёўшы ў склад роднай мовы, канчаткова замацаваць гэты твор за сабою, зрабіць яго назаўсёды сваім і тым самым — здабыткам свайго народа. I пасля: як доўга цягнулася праца, якія мясціны перакладаліся? Дзе шлях, каб дазнацца пра ўсё гэта?
Пытацца, мусіць, не варта, можа, Канстанцін Міхайлавіч спыніўся знарок. I хоць кідаць справу на паўдарозе вельмі не хацелася, я вырашыў чакаць…
Мы паехалі ў Маскву і забавіліся там. Ішлі падрыхтоўчыя пасяджэнні Камітэта па Дзяржаўных прэміях.
Некалькі раніц Канстанцін Міхайлавіч не адыходзіўся ад тэлефона. Званіў А.А. Фадзееву, у Саюз пісьменнікаў, на кватэру, усюды, куды ён мог заехаць. Аляксандру Аляксандравічу спаўнялася 50 год, і Колас хацеў пабачыцца, павіншаваць яго асабіста. Пасля доўгіх і бясплённых пошукаў была дадзена тэлеграма.
Папаўдні Канстанцін Міхайлавіч выбраўся на чарговае пасяджэнне Камітэта.
— Можа, на сходзе пабачымся, — меркаваў ён па дарозе. — Але імяніннік мае права не з’явіцца. Дый ён, мусіць, сумысля нідзе не паказваецца, не хоча віншавальнага тлуму.
У праездзе Мастацкага тэатра, каля шчыта з выклеенымі газетамі, здалёку кідаецца ў вочы: высокі стройны чалавек стаіць павярнуўшыся тварам да сцяны. Каўнер лёгкага паліто прыўзняты, і гэта падкрэслівае, як хораша, па-юнацку, пасаджана галава. Усе, хто ні ідзе міма, глядзяць на яго і, нібыта нешта ўспомніўшы, абавязкова азіраюцца. Памылкі не можа быць — Фадзееў!