Пацярпеўшыя ад бандаў сяляне, а найбольш яўрэі, у адзін голас клічуць «бацьку» і яго чаляднікаў сабакамі. «Бацька» калупаў вершыкі, у якіх не толькі прызнаваўся ў прыналежнасці да названага віду жывёл, а называў гаспадара, каму служыў за костку. Праўда, аб гэтым я дазнаўся ў сярэдзіне 30-х гадоў, калі Балаховіч, апаршывеўшы на скупых харчах польскай разведкі, пацягнуў носам і, унюхаўшы магчымасць парабаваць, рынуўся ў Іспанію на дапамогу франкістам. Пазней трапілі ў рукі і дзесяткі тры кульгавых, дрэнна зрыфмаваных радкоў бандыцкага пііта пад назвай «Белавежская тыгра».
Гэтыя «паэтычныя» практыкаванні, густа патыхаўшыя здрадніцтвам і крывёй, выклікалі Коласа на даўгую і рэзкую размову. Але аб ёй успамянецца ў свой час…
У тыя далёкія гады, куды мы адышліся ва ўспамінах, пагранічнікі, а іх ці мала стаяла ў самой Чырвонай Слабадзе і поблізу, амаль штодня сутыкаліся з ворагам. Нам, вучням, цяжка было даць веры, што вось гэтыя чырванашчокія юнакі, якія так хвацка танцавалі «польку» і «падэспань» на местачковых вечарынках, бесклапотна жартавалі і прыўдаралі за старшакласніцамі, цераз гадзіну ішлі на пасты, арганізоўвалі пагоні, лавілі перабежчыкаў, затрымлівалі кантрабандыстаў.
Расказвалі, нібыта адзін з пераносчыкаў замежнай крамніны, прыпёрты ў непрабіўное кола прымежнай вартаю, заскочыў у вёску і, каб схаваць «рэчавыя доказы», высыпаў у калодзеж фунтаў з дзесяць сахарыны. I нібыта ўсе сяляне цэлы месяц дармова пілі добра засалоджаны чай…
I яшчэ расказвалі, ды ці варта ўспамінаць усё!.. Але гэтыя апавяданні крыху разнастаілі даўгія і цёмныя вечары, што марудна плылі над мястэчкам.
Прагныя да чытання, мы былі змушаны па дзесяць разоў брацца за адно і тое. Кніг не ставала, беларускія трапляліся мала калі, знаёміцца з імі можна было хіба што назіркам. Мой аднакласнік, адзін з першых чырвонаслабодскіх камсамольцаў, старэйшы і больш паважны сярод нас, на просьбы дзяўчат: «Пракоп Раманавіч, дайце што-небудзь пачытаць!» — смехам адказваў: «Добра, я вам Рамана, свайго бацьку, прынясу».
З падручнікамі было яшчэ горш. «Геаграфіяй Беларусі» і «Гісторыяй беларускай літаратуры» ўладаў толькі наш настаўнік. Ён выкладаў павольна, і мы слова ў слова запісвалі ў сшыткі. Перад сканчэннем школы цераз старэйшага брата разжыўся на тыя самыя кніжкі і я. Гэта было сапраўднае свята для ўсяго класа, ці, як тады казалі, групы.
Са слуцкіх настаўніцкіх курсаў, дзе выкладаў, як вядома, і Якуб Колас, наш настаўнік, прывёз два віленскія выданні: «Вянок» Максіма Багдановіча і «У палескай глушы».
Трохі пазней мы пазнаёміліся з «Веснаходам». У кнізе быў партрэт Міхася Чарота. Тонкае прыгожае аблічча ў пышных кудзерах і ў дадатак некалькі хораша напісаных апавяданняў пра жанчын збілі школьнікаў з панталыку. Мы сур’ёзна думалі і даводзілі, што аўтар «Веснахода» — жанчына, нават называлі самімі ж прыдуманае імя — Мар’я Чарот.
Прачытаць прывезеныя нашым настаўнікам кнігі паасобку мы, зразумела, не маглі. Цераз тыдзень ад іх засталіся б шкуматы. Як мог пайсці на гэта ўласнік такога каштоўнага скарбу! На Коласавай аповесці быў даравальны надпіс, зроблены ўласнай рукою аўтара.
Пасля ўрокаў мы беглі абедаць, хапаючыся рыхтавалі зададзенае на заўтра і вярталіся ў школу. Запальвалі лямпу-васьмілінейку (на газу загадзя складаліся), выбіралі чарговага чытальніка і сцішваліся.
Абраннік, трымаючы ў руках кнігу, да якой датыкаўся «сам Колас», займаў настаўніцкае месца і аж свяціўся ад радасці, робячыся адразу паважным і нязвыкла ўрачыстым.
Цішыня. Не дай божа каму-небудзь рыпнуць лаўкаю ці кашлянуць!
Летуценна мяккія выразы на тварах у хлопцаў, асабліва глыбокія павільгатнеўшыя вочы дзяўчат.
Ператварыўся ў зрок і ў слых нават ленаваты сын мясцовага ветэрынара, падлетак, які часта драмаў на лекцыях. Яго будзіў шустры, задзірлівы вучань з мянушкаю «Белка», падколваючы іголкай-шаршаткаю ззаду. Ад болю і нечаканасці соня імгненна ўзвіваўся ўгару з шумам і грукатам, ледзь не зрываючы з завесак адкідное века парты. Бедака так зняверылі гэтай шаршаткаю, што, каб выклікаць дзівосны падскок і спадарожнае яму выдаленне «за дзверы», даволі было лёгка даткнуцца алоўкам да нагавіц засоні.
Зараз і жорсткі жартаўнік і цюхцеяваты паджартоўны сядзяць, падпёршы далонямі падбароддзе, і ўважліва слухаюць…
Першы малады роздум, першае юнацкае засмучэнне авалодваюць намі…
…Ядвіся крадзецца на пальчыках, каб забраць сваю неасцярожную пісульку з настаўнікавай кнігі… На парозе Лабановіч… I пачынаецца тая гарэзлівая — ад узаемнага збянтэжання, трагічная — ад усведамлення цяжкасці лёсу, светлая — ад нахлынуўшага пачуцця размова, што скончылася раптоўным пацалункам і зрабіла Лабановіча шчаслівым…