— Ці помніш ты, Жана, шчаслівы мамэнт… — завёў Васіль.
— Як граў раз на дудцы нябожчык Вінцэнт, — падхапіў стары.
Далей Васіль спяваць не стаў, сказаў:
— Што гадзіннік? Гадзіннікі былі і яшчэ будуць. Гэта не тое.
Сымон ахвотна кіўнуў: згодзен — не тое.
— Галоўнае — гэта душа, — сказаў ён.
— А што такое душа? — падняў на яго свае дзявочыя вочы Васіль.
— Душа — гэта камень, — з гатоўнасцю адказаў стары.
— А ты як думаеш?
Вінярскі схамянуўся, паціснуў плячыма: яму ўжо ні пра што не хацелася думаць — ні пра душу, ні пра даляры за пазухай; яму проста добра было сядзець сярод новых знаемцаў і моўчкі слухаць.
— Душа, — сказаў Васіль, у каторы раз закурваючы, — гэта нешта супрацьлеглае, рэзка адваротнае розуму і логіцы. Гэта тое, што па-расейску называецца «совесть».
— Сумленне, — паправіў стары.
— Сумленне — мякчэй, бліжэй да дабрыні, шчырасці, а «совесть» — акурат тое, што трэба. У нашай мове яму адпаведніка няма, як няма і ў шмат якіх іншых мовах — дакладна ведаю, што ні ў французскай, ні ў англійскай… Тлумачу, што душа — «совесть» — адваротная логіцы і розуму на канкрэтным прыкладзе. Ты, — паказаў ён на Сымона, — знаходзіш партманет, у якім грошы і мае дакументы. Мы — сябры. Розум і логіка скажуць табе, што грошы трэба прысвоіць, партманет з дакументамі падкінуць мне, альбо выкінуць у сметніцу, альбо проста знішчыць. «Совесть» скажа, што трэба аддаць мне ўсё. Пачынаецца раздваенне, нейкае гайданне з боку ў бок: розум гайдане ў адзін, «совесть» — у другі. Вось амплітуда гайдання — велічыня размаху гэтага маятніка — якраз і ёсць душа. У адных гэты маятнік за ўсё жыццё можа нават не зварухнуцца, у другіх — гайдаецца больш, у трэціх — менш… Розныя велічыні душы.
«Ведае! — упэўніўся Вінярскі. — Не проста так гэты прыклад…»
— Помню, малога, матка ўзяла мяне ў горад, — сказаў Сымон, ажывіўшыся, — і я знайшоў на вуліцы кашалёк. Новенькі, пахучы… Сэрца ад радасці ледзь не выскачыла. Адчыняю — а там пуста. А, зрэшты, і пусты згадзіўся: служыў мне верай і праўдаю да — добра помню — 17 студзеня 1964 года.
I ён замоўк, задумаўся.
— А дзе потым кашалёк дзеўся? — спытаў Вінярскі.
— Згубіў. Але ўжо з грашыма! Такая ўжо наша беларуская доля — падбіраць пустое, а губляць поўнае…
— Не, усё не тое, — гнуў Васіль. — Галоўнае — не душа, а любоў да Радзімы і каханне да жанчыны…
— Вось, правільна! — адразу ж падтрымаў Сымон, але было відаць, што ён падтрымаў бы любыя Васілёвыя словы.
Вінярскі ўспомніў дзяўчыну на могілках, падобную на манашку, і другую дзяўчынку-красуню ў чорнай хустцы, і яму таксама, як і Сымону, захацелася неяк пахваліць бялявага, паддобрыцца да яго.
— Якая прыгожая ў цябе дзяўчына, Васіль, — сказаў ён. — Я бачыў там, на могілках…
— Міла — гэта цуд. Яна добрая, прыгожая, кахае мяне — а цяпер, пасля смерці бацькі, я зусім адзін у яе астаюся… Але, сябры мае, я ўсё ж — творчая натура!.. Мае нервы ўвесь час узвінчаны, мне трэба альбо цыгарэта, альбо гэтая вось чарка, альбо нешта яшчэ новае… Навая дзяўчына! Я разумею, што гэта спальвае мяне, як свечку, з двух канцоў, але і рады быць бы іншым, ды не магу. Мне хочацца быць паўсюль адначасова: то ў вёсцы, у хаце, жыць аднаму, то праз момант — апынуцца на ялцінскім пляжы, сярод людзей, нырнуць да самага дна, каб салёная вада зайшла ў нос, то хочацца пажыць у сям’і — жанатым, паважным, каб іншыя зайздросцілі, то праз міг хочацца стаць жабраком, гнаным бомжам, ад якога ўсе адварочваюцца, але ў якога на душы — ціха, спакойна, нічога ні ад кога не трэба, а яшчэ праз міг — хочацца быць самым багатым чалавекам зямлі, шахам, са сваім гарэмам… Міла — дзяўчына, якія, можа, нараджаюцца раз у сто гадоў, мне яе Бог паслаў… Чаму я, Вінярскі, і не вінавачу цябе — так выйшла, што сваім свінствам ты памог мне пазнаёміцца з яе бацькам, Стэльмахам Іванам Змітравічам-нябожчыкам… Такой дзяўчыны і жонкі пашукаць. Але…
«Ведае! — з незвычайнай яснасцю, якая бывае толькі ў п’яных, думаў Вінярскі. — Ведае і тое, што Міла хворая, і трэба аперацыя, і што грошы ў мяне…»
— Але Міла — гэта чыстае, нявіннае дзіцё. Вось ты, Вінярскі, спаў калі-небудзь з прастытуткаю?
— Я — спаў! — адазваўся Сымон.
Вінярскі прамаўчаў. Ён успомніў Жану.
— А я — ніколі, — сказаў Васіль. — Я здагадваюся, што гэта бруд, пошасць і пошласць, але мая дурная натура хоча і гэта паспрабаваць! З аднаго боку — чыстая, светлая Міла, як сама душа, з другога — якаясьці здаровая, цынічная, распусная…
— Дастаеўшчынка, — умяшаўся Сымон.