— Я з вамі, хлопцы, — сказаў я.
— Дабрача, — сказаў Раланд. — Займелі, значыцца, і беларуса. Я думаю, цяпер трэба і іншых завербаваць, каб, значыцца, інтэрнацыянал.
— У Вялікай Айчыннай вайне дружба народаў сыграла выключную ролю, — паважна сказаў Жэнька.
Як заўсёды, нельга было зразумець, усур’ёз ён гаворыць ці дзяцініцца.
— Прахвесар, — сказаў Ролік. — Ясна, што ўсёй хеўрай каго хочаш біць лягчэй. Дружба народаў, як дзядзька кажа… Рашаючы фактар. Нібыта без ягоных слоў гэта невядома.
— Ён нічога, твой дзядзька, — сказаў Багдан.
— Зануда ён, мой дзядзька. Зануда цара нябеснага. Як пачне — ну, дзячок без царквы: «Маладое пакаленне… Ду-ду-ду, ду-ду-ду». Мне як ён нудзіць пачне, то кожную хвіліну ў нужнік бегчы хочацца… па малой патрэбе.
IV
Мы прабіраліся «ў разведку». Ішлі па дахах, спускаліся пажарнымі лесвіцамі ў вузкія цясніны між глухіх муроў, караскаліся на змарнелыя без сонца каштаны і скакалі з іхніх галін на нейкія дрывотні і пунькі. Краліся вельмі асцярожна, бо гэта ўжо была дзяржава хлопцаў з Падвальнай.
Перад апошняй перабежкай селі крыху адпачыць між кастрамі нейкіх дроў.
— То нашто ўсё ж іх біць? — спытаў я. — Можа, лепей бы з сабою ўзяць?
Хлопцы пераглянуліся. Багдан нават гыгыкнуў.
— Фашысты, — неахвотна сказаў Ролік.
— Ды вы што, хлопцы, падурнелі?
— А вось хадзем, паглядзіш.
Некалькі разоў у жыцці мне даводзілася бачыць расстрэлы. Калі быў сувязным. Розныя, яны былі ў нечым страшэнна падобныя. Я нават ведаў, чым: пачуццём страшнай безнадзейнасці, адчуваннем уласнага бяссілля, калі нянавісць, здаецца, вось-вось задушыць цябе. Крывёю, якой захлынаюцца тыя, моташнасцю і нудотай, якія горка і ядуча падступаюць да тваёй глоткі.
…Вось пад Дубішчам людзі стаяць на самым краі каркаломнага ўрвішча над Дняпром. Зараз грымнуць стрэлы, і нават толькі параненыя будуць шмат разоў грукацца аб выступы стромы і ўпадуць на жвір унізе ўжо мёртвыя.
А вось барак дарожных рабочых-яўрэяў. Нехта зрабіў дыверсію ў пяці кіламетрах адсюль. I, зрываючы злосць, урываюцца на пляцоўку перад баракам матацыклы, і б’е, б’е кулямёт, і людзі падаюць, падаюць…
А вось шэры двор. Тры глухія муры ў выглядзе літары «П». У іх адны дзверы і пара забраных кратамі акон у сутарэнне. Ля дзвярэй пажарная лесвіца. 3 чацвёртага боку двара — узгорак, зарослы акацыяй, глогам і бур’яном.
Такі сабе змрочны, моцна затравелы двор. Толькі каля аднаго мура невялікі кавалак асфальту з канаўкай (відаць, зрабілі калісьці, каб вада з даўно неіснуючай рыны не плыла ў падвальныя вокны). I на гэтым лапіку стаіць чалавек, дзяўчынка-падлетак. А ў некалькіх кроках ад яе — чацвёра невысокіх чалавекаў са стрэльбамі ў руках.
— Імем закона, — далятаюць да мяне словы, — прысуджаецца… за злачынныя…
У мяне пачынаюць гарэць шчокі. У вочы нібы пяску нехта насыпаў. Я столькі разоў бачыў такое, стоячы ў натоўпе, які сагналі на месца страты, або, калі спазніўся, седзячы ў кустах, без сілы, а галоўнае без права дапамагчы.
Тая, каго расстрэльваюць, дастае нешта з кішэнькі дарослай кофты і пачынае есці.
— Хопіць табе жэрці, швайн, — крычыць бялявы — галава канвою.
— Я хлеб з маргарынам, — адказвае з-пад мура галасок.
— А, ферфлюхунг! Ферфлюхтэ ўкраінішэ швайнэ! Да мура!
Дзяўчо пакорліва паварочваецца абліччам да мура. Канвой бярэ карабіны на руку і падраўноўвае штыхі. Усё як трэба. Усё, як належыць рабіць такое ў жыцці.
— Аддзяленне-е!..
Кулакі мае сціскаюцца… Я ўжо не магу, не магу яшчэ раз бачыць гэта…
…I тут на маё плячо кладзецца рука.
— Бачыў? — пытае Ролік. — Вось гэта ў іх заўсёды падобныя гульні. На свае вочы, відаць, такога не бачылі. Каб у жыцці. Смажаны певень іх яшчэ ў азадак не дзюбнуў… М-мамчы-ны сынкі.
«Начальнік канвою» не паспеў апусціць руку. Праз зарасці, праз бур’ян з крыкам «ур-ра-а!» пасыпалі на месца пакарання падлеткі. Чалавек восем. Наперадзе бег гнуткі невысокі хлопец з шалёнымі вачамі і рудаватым чубам.
— Гнат, — з нянавісцю сказаў Жэнька, — дрэнь паскудная! Гніляк!
— Каб жа яшчэ толькі дрэнь, — сказаў Ролік. — Шкодная дрэнь. Дрэнь, якую хлебам не кармі, а дай іншага ў паняверцы патрымаць.
На пляцоўцы двара кіпела бойка. Мы ляжалі на даху дрывотні і назіралі. Біліся і тыя, і іншыя някепска, але неяк занадта ўжо… ну, па правілах, ці што. Занадта па-гарадскому. Хай сабе б’юцца.
Не біўся толькі адзін дужа высокі хлапчына. Белы бландзін з правільнымі, крыху, можа, занадта суровымі рысамі аблічча. Як убачыў, што робіцца ў двары — так і адышоў, сеў на нейкую скрынку, глядзеў.