- Грэц вам! Тут вам не Масковія якая! Тут Эўропа! - закрычаў пан Ліпскі, які гарцаваў на дэрашаватай кабылцы. - Сваволя не пройдзе... Бачыш, сілай хочуць адабраць, маскалі праклятыя... Тут вам і цар ваш не паможа!
- Ён такі наш, як і ваш... Вязіце камень па-добраму! Ён на мяжу, на грань упаў!
- Не аддадзім перуновік! - закрычаў адзін з паноў Пратасавіцкіх - Ян Ксаверы. Быў гарачы і такі свавольны, што на яго, як казалі сяляне, нават не сядалі мухі. - Тут ніякай няма мяжы. Недалёка гарадзішча, дзе трыста гадоў жылі Пратасавіцкія, а таму камень, уласна, належыць роду Пратасавіцкіх...
- Трыста трасцаў тут вы жылі... Тут усе жылі... Колісь, да трыццатага году, як расейцы выпалілі Церахоўскі бор, выкурваючы закалотчыкаў... - закрычаў у сваю чаргу і Налётка-Чарняўскі. - Давайце камень дзяліць. Расколем і палавіну пану Дубойскаму, палавіну - пану Буевічу.
Стаялі, перакрыкваліся, перагукваліся, быццам нечага чакаючы. І тут убачылі, што па дарозе, якая ішла па мяжы зямлі пана Дубойскага і пана Буевіча, з'явіліся коннікі. Шляхта пастаяла, пачакала, калі коннікі, а з імі нейкія вазы пад'едуць бліжэй. Урэшце ўгледзелі, што гэта былі конныя жандары. Яны суправаджалі вазок, у якім сядзела некалькі чалавек.
- Ого, пан Налётка! - крыкнуў нехта з партыі пана Дубойскага. - Зяцёк твой пхаецца.
- Які ён мне зяць, - абурыўся Налётка. - Мая Марыся яму гатова ў любы момант гарбуз вынесці.
Налётка-Чарняўскі казаў няшчыра - яго цешыла, што да ягонай дачкі падбівае лёстачкі начальнік жандараў. Праўда, з гэтага падбівання нічога не выходзіла, Марысю нельга прымусіць быць ласкавейшай - замуства ў яе планы пакуль не ўваходзіла.
Капітан Фогель таксама ўбачыў збройную шляхту, раздзеленую дарогай, натоўпы мужыкоў з аднаго боку мяжы і з другога. Падшпорыў каня, пад'ехаў да партыі Буевіча.
- Што за маніфестацыя? - спытаў. - Навошта зборня?
- Я і спраўніку скардзіўся, і ў вас, пане капітан, прасіў разабрацца як след з маёй скаргай на пана Дубойскага.
- На гэта ёсць суд, пане Буевічу. Суд вырашае. Я гэтым не займаюся... Тут цывільная справа...
- Калі не вы, то мы, згодна звычаёвага права, самі разбярэмся... - У голасе Буевіча прагучэла рашучасць.
- Якое звычаёвае права! - абурыўся жандар. - Калі што здарыцца, будзеце адказваць па ўсёй строгасці ваеннага часу.
- Якога ваеннага? - здзівіўся Буевіч. - Хто з кім ваюе?
- Не прыкідвайцеся, пане Буевічу, дурнем, прашу мяне выбачыць за рэзкае слова. Каб на маім месцы быў больш строгі, больш няродны гэтай зямлі чалавек, я загадаў бы жаўнерам даць залп і расчысціць дарогу.
- А вы паспрабуйце даць залп! - чамусьці ўхмыльнуўся Буевіч. - Паглядзім, што з гэтага выйдзе. Зрэшты, дарога свабодная - едзьце сабе. Вы рабіце сваю работу, а мы будзем рабіць сваю. Не ўмешвайцеся, не ўлазьце.
5. Гуртом і бацьку добра біць
Фогель не ўбачыў, як Буевіч даў знак сваім рушыць на шляхту Дубойскага. Тым часам вазы з асуджанымі ўцягваліся паміж двума коннымі атрадамі шляхты. Сяляне, падбухтораныя сваёй шляхтай, зараўлі, паднялі кіі і, мякка тэпаючы лапцямі па зямлі, кінуліся на такіх, як самі, сялян, толькі належных іншай шляхце. Тыя сяляне таксама ўсхваляваліся, закрычалі і таксама пабеглі ў наступ.
- Спыніце іх, - закрычаў Фогель. - Зараз жа спыніце!
Конь пад ім круціўся, узбуджаны крыкамі і гвалтам. Жандар выхапіў рэвальвер, даў стрэл у паветра. І гэта быў знак атакі ўсутыч.
- Як ты іх спыніш?! Гэта віхура! - крыкнуў Буевіч, падняў плётку. - Выбачайце, пане афіцэр, у нас свае парадкі. Гэй, шляхта, рушма!
Ягоны конь скокнуў, як сабака, з месца. Шляхта зараўла, загігікала, ірванула з месца. Нечы конь апудзіўся, сядок паляцеў старчма.
- Я буду страляць! Я вас арыштую! - ашалела закрычаў Фогель.
Ён размахваў рэвальверам, але было позна - шыхты проціборцаў сышліся. Застукалі, заляскалі ўжо разам з кіямі і шаблі. Шляхта з жарсцю фехтавала; хто быў спрытнейшы, лупіў супраціўніка плазам. Сяляне сцягвалі вершнікаў з коней, адбіралі шаблі. І так выйшла, што вазкі з арыштантамі апынуліся пасярод бойкі, у самай яе гушчыні. А тут яшчэ зусім нечакана пачалася страляніна, усё больш угору. Паваліў дым. Залёталі ў паветры ахлапкі ад набояў. Фогель вачэй не спускаў з арыштантаў - там жа сядзеў сам Артур Буевіч. І тут капітан адчуў, што нечыя дужыя рукі ўхапілі яго ззаду, звалаклі з каня. Глянуў - барадатыя, касматыя, як дзікуны, людзі накінуліся на яго, адабралі рэвальвер, сталі круціць, вязаць рукі, насоўваць на галаву мех. Спрабаваў бараніцца, дык атрымаў такога грымака ў спіну, што ажно ў носе зашчыпала. Нейкі час яго трымалі, потым, звязанага, кінулі. Круціўся на зямлі, поўзаў на каленях, спрабуючы скінуць з галавы смярдзючы мех. Як скінуў - убачыў, што ягоныя падначаленыя люта сякуцца плёткамі з сялянамі, якія насядаюць на іх з косамі і віламі.