- Уга, спадар капітан, - казаў ён. - Хабар і жанчыны - вось два асноўныя рухавікі гісторыі. Менавіта яны стымулююць развіццё чалавецтва.
У карчме было поўна людзей, у асноўным той самай шляхты, якая і ўдзельнічала ў «апошнім наездзе». Шляхцюкі падпісвалі адрас расейскаму імператару ў вернападданстве: ездзілі дэлегацыямі па фальварках, не прамінаючы ніводнай карчмы на дарогах.
У гэтай карчме за колца, ушрубаванае ў сцяну, быў прывязаны аблезлы мядзведзь. Яго кармілі размочаным у гарэлцы хлебам, і ён качаўся па падлозе, чым і цешыў публіку. Тут і там чуліся шчырыя гутаркі.
- Што, зноў Бэрку шаблю ў заклад аддасі, пане дабрадзею? - казаў пан Пратасавіцкі, звяртаючыся да Налёткі-Чарняўскага.
Паны зарагаталі. Калі Налётка хацеў выпіць, а пані Чарняўская не давала дома гарэлкі, ехаў з шабляй да Бэрка. Потым жонка выкупляла тую шаблю.
- Ты сваю аддай, - прабурчэў Налётка. - Твая са смарагдам, хто не ведае тваёй шаблі?! За яе Бэрка вядро гарэлкі паставіць... За маю мала дае...
- Маёй шабляй таргавіцкія канфедэраты бітыя былі яшчэ за Кацярынай. Касцюшка...
- Цыц! Пра Касцюшку не ўспамінаць... Глядзі, Фогель вухі наставіў...
Фогель адвярнуўся.
Ад іншага стала данеслася:
- Які ён маскаль! Наш, недзе з-пад Магілева...
- Вядома, пасада... Цар добра плаціць за пасаду. Гэтага не адабраць.
- Параненых хавалі, хто куды прыдумае, бо жандары шукалі. Валасевіч, каб яму праз рэбры козы траву скублі, хадзіў і паказваў, дзе ў каго паранены хаваецца... А свой жа чалавек... Са шляхты, ягоная сястра ў Пінску за каталіка выйшла... Нічога, трэцяе дзіця нарадзіла.
- Кажуць, новая каманда прыйшла... З сабакамі стануць шукаць...
Шляхта п'янела на вачах. Вунь ужо і абдымаюцца, цалуюцца, шапкамі сталі мяняцца.
«Божа мой лістасцівы, - падумаў Фогель. - У якім я стагоддзі? У свеце будуюцца чыгункі, праводзяцца тэлеграфы, а тут, пасярод гэтых балотных пустак, жыццё адстала на сто, ды дзе там, на дзвесце гадоў... Нашто Расеі гэтыя жывыя выкапні? Пра іх жа камедыю пісаць можна...»
- Напішу, што вас з каня сцягнулі? - падняў галаву спраўнік. - Сцягнулі і абяззброілі...
- Пішыце, што хочаце... - адмахнуўся Фогель, выпіў кілішак смярдзючай гарэлкі, захрумстаў гурком.
«А мо падысці да пана Налёткі і папрасіць рукі ягонай дачкі? - узнікла ў капітана зманлівая думка. - Пад чаркай згодзіцца...»
Фогель падняўся, злавіў позірк Налёткі. Той падміргнуў яму.
«Не, рана яшчэ... - варухнулася думка. - А раптам Марыся занатурыцца і не згодзіцца?»
Не пайшоў да шляхціца, падаўся да дзвярэй. Спраўнік увішна перапісваў паперы і нават не падняў галавы, не паглядзеў услед.
На ганку Фогель сутыкнуўся з чалавекам. Нізенькі, плюгавы, ён адразу сарваў шапку, паказваючы вузкі, як у малпы, лоб, хацеў шмыгнуць пад руку, але Фогель цопнуў селяніна за плячо.
- Куды? Чый ты? - спытаўся, пацяшаючыся, што наганяе на селяніна такі страх.
- Паночку, - узмаліўся селянін, - вінаваты, прапіць хацеў не сваё... Чужое...
У працягнутай нямытай руцэ Фогель убачыў медальёнчык на ланцужку.
- Аддаць хацеў, ды саромеўся, паночку... Злітуйцеся...
- Чыё гэта?
- Паніча Артура, арыштаваны ён... Злітуйцеся, паночку...
Фогель, не адпускаючы селяніна, каб не ўцёк, расчыніў вечка медальёна. Усярэдзіне - партрэцік жанчыны.
- Гэта хто?
- Матка ягоная... Нябожчыца жонка васпана Буевіча.
«Добры падарунак маладому Буевічу на развітанне... - падумаў Фогель. - Праз Марысю перадам, ласкавейшая будзе...»
Жандарскі афіцэр адпусціў небараку, пакапаўся ў кішэні:
- На, вазьмі на кручок. Слухай, кажуць, ты ведаеш месца, дзе ў Графскай пушчы звяры збіраюцца. Не пакажаш?
- О не, паночку, не ведаю. Далібог, не ведаю. Грэшны стаў, а грэшнаму не дадзена. Нікому не дадзена, а як пасвяцеюць людзі, то і адкрыецца месца, а пакуль, паночку, грашаць, то закрытае гэта месца, не відаць і знаку... - забалбатаў селянін, абрадаваны, што яго не толькі не б'юць за крадзеж, прысваенне чужога, але яшчэ і капейчыну на гарэлку далі. - Я, паночку, і хацеў бы ўбачыць, і шукаў, ды заблудзіўся. Ледзь не прапаў...
- Ідзі, - махнуў рукой Фогель. - Ідзі і больш не крадзі.
7. Дурны сон аканома
Пан Ежы паціраў рукі - эканомія квітнела. З інсурэкцыяй таксама выйшла гладка. Напачатку пабыў сярод завадатараў, потым - адышоў, адстаў, заняў месца нейтральнай апазіцыі. Дзякуй спраўніку, не выдаў. Цяпер галоўнае - быць заадно з уладай. Надышоў час праявіць сябе. З Аксанай таксама няма асаблівых клопатаў - штодня пераконваў, што лепей, зручней, выгадней жыць ціха-мірна, бо глядзі сама, як усё абярнулася з гэтым паўстаннем. Нічога, акрамя крыві, Сібіры, разарэння цэлых родаў. Хочуць палякі - няхай бунтуюцца. Аксана хадзіла засмучоная, але разумела ўсё, бачыла і паспакайнела. Асабліва пасля таго, як разабраўся з гэтым Артурам. Лічы - выкупіў. Няхай нават стары Буевіч грошы і не верне - а што не верне, аканом не сумняваўся, - усё роўна ёсць выгада толькі ад таго, што гэтага бунтача няма тут. Няхай едзе хоць куды - у Варшаву, у Парыж. А па гэтай зямлі будзе хадзіць разам з Аксанкай ён - пан Ежы Ўрбановіч.