- Дзесяць? А куды падзеліся астатнія?
- Якія астатнія? Нашых конных і было з дзесятак.
- Як з дзесятак? - здзівілася і раззлавалася Аксана. - З мястэчка выехала конных сорак чалавек.
- Правільна, сорак. Але ўжо да Пінска з дзесяткаў два коней адсеялася...
- Што значыць - адсеялася? Яны што, паўцякалі?
- Паўцякалі. Самі коні паўцякалі... Можа, хто і не путаў. Сумысля, - пажаваўшы дратву, сказаў Пракоп. - Хто яго ведае... Прачынаюцца рана, ідуць шукаць каня, а каня няма.
- Ну, ваякі, - толькі і сказала Аксана.
- Па большасці коні не тыя, не кавалерысцкія. А яшчэ хворых колькі было...
- Хворых? Хворых каго: коней ці людзей?
- І коней, і людзей. І хвароба каго пабрала, і так...
- Што значыць «так»?
- Яшчэ да Пінска добры тузін людзей у новых ботах, што пані расстаралася, ногі абрэзалі.
- І што?
- А то, што босыя ішлі. Або вярталіся... Да Пінска з пяхоты добрая траціна адсеялася.
- Значыць, атрымалі новыя боты і паўцякалі?
- Не ведаю, пані Аксана. Не мучайце вы мяне...
Пракоп уздыхнуў, вынуў дратву з рота.
- Так я і кажу, што ў каго конь закаваны, у каго хвароба, жывот там, ці што. Вунь у Людовікавага Атраманта, жарэбчыка чорнага, нешта цырымбалка распухла... Давялося з кавалерыі пераходзіць у стралкі, у пяхоту, значыцца.
Пракоп змоўк.
- Гаварыце, што было далей.
- А нічога не было, - насупіўся Пракоп. - Паўцякалі, вось што я вам скажу.
Аксана зразумела, чаму Людовік не хацеў гаварыць. Вяртаючыся дахаты, перастрэла недалёка ад мястэчка знаёмага рыбака Рыгора, з местачкоўцаў. Высокі, відны мужчына вельмі рады быў, калі ўступіў у інсургенцкае войска і атрымаў новыя давыд-гарадоцкія боты з фарсістымі халявамі. Вось і ён уцёк, дома. Аксана спыніла брычку, стала распытваць.
- А што тут, пані, расказваць, - чамусьці весела, нават неяк задзірыста сказаў Рыгор. - Не пусцілі нас.
- Хто не пусціў? Куды не пусцілі?
- Людзі не пусцілі. Ваяваць, біцца. Як пайшлі вёскамі за Пінскам, то як праваслаўныя, ваўкамі глядзяць, а як каталікі, дык і масла нясуць, бласлаўляюць. У адной вёсцы сабралася тутэйшых гурма ды кажуць: «Мы вас павяжам і паліцыю выклічам». Гары яна гарам, такая інсурэкцыя.
- Дык што, і ты за цара?
- А што мне цар кепскага зрабіў? Цар рускі, наш цар, пані Аксана, тут як ні круці. Гэтак людзі казалі. Мы рускія, цар рускі, што вам, казалі, за палякаў ваяваць.
- Але ж мы - беларусы, ліцвіны... - нецярпліва, гатовая ўзарвацца, праказала Аксана.
- Яно-то так, ліцвіны, калі дзяды ліцвінамі былі, але веры рускай. Я сам казаў ім, што мы - гэтыя во, як вы кажаце, беларусы. А яны, загародскія сяляне, за Пінскам, не, кажуць, мы рускія, рускай веры. І хоць стрэль ты ім у лоб. Ды што: вады з калодзежа не даюць выкруціць, хоць з канавы пі. Ды і пілі!
- Ды вы ж не на шпацыр пайшлі.
- Пані Аксана, вы хоць раз у жыцці начавалі ў полі? Добра, калі пагода, а калі зверху капае, га?
Аксана сціснула вусны і сцебанула каня. Мара пра незалежную Белую Русь, ці Літву; тую, колішнюю, кедышнюю* эўрапейскую дзяржаву, ператваралася ў міраж... Яна і была міражом, відмом мінуўшчыны, толькі з'явілася надзея, рамантычнае спадзяванне, што гэты міраж зробіцца рэчаіснасцю. Не зрабіўся. Пакуль.
* Кедышнюю - ад (пол.) kiedyś - калісьці (дыялект.).
2. На кручку
Прайшоў і другі месяц з моманту, калі ўзброены атрад пакінуў мястэчка. Вярнуліся за рэдкім выключэннем амаль усе так званыя паўстанцы. Не было толькі Артура і яшчэ некалькіх. На ўсе роспыты інсургенты - а да іх местачкоўцы цяпер толькі так і звярталіся - або адмоўчваліся, або пачыналі казаць лухту. Аксана ўсё ніяк не магла распытаць маладога Бароўскага - той не стаў бы выдумляць, але пані Бароўская перадала цыдулку, каб Аксана не прыязджала, бо Людовіка быццам бы павезлі ў Пінск да лекара і ён пакуль там лечыцца.
У мястэчка ўжо месяц як увайшла рота расейскіх жаўнераў. Разам з імі прыехаў са сваімі падначаленымі і капітан жандармерыі Фогель. Прыстаў Вусаціха зусім пасмялеў. Праўда, ні сялян, ні шляхту, нават самую дробную, прыстаў не чапаў.
Расейскіх жаўнераў спачатку пабойваліся, але праз некалькі дзён прыгледзеліся і прывыклі. Яны былі звычайныя, падняволеныя людзі. Шчырыя і бяскрыўдныя. Асабліва прыхільна да іх ставіліся ўдовы і меншыя з дзяцей. Як жа ж - гэта былі тыя самыя маскалі, якімі гэтулькі страшылі: «Чаму не закрыў нанач хату? Маскаль, чаго добрага, прыпрэцца...»
Неяк у эканомію завітаў капітан Фогель. Ён быў надзіва ветлівы, усё распытваў пра радзіну Налётак-Чарняўскіх. Гаварыў, што проста закаханы ў адну з дачок пана-аднадворца. У якую - не прызнаўся. У ягоных вачах аканом чытаў, што ён ведае ўсё, але проста да пары да часу не хоча раскрывацца. На развітанне пакінуў нейкую паўстанцкую інструкцыю, якую знайшлі нядаўна пры вобыску праезджых.