– Хай яго д’ябал возьме з яго лячэннем, – прашаптаў ён і стаў думаць пра самога Шумана.
Тры чалавекі бачылі ў людзях звярыныя рысы: ён сам, Гейст і Шуман. Але ён думаў, што звяры ў чалавечым выглядзе – гэта выключэнне, а чалавецтва складаецца з добрых адзінак. Гейст, наадварот, сцвярджаў, што ўвесь люд – быдла, а добрыя адзінкі – выключэнне. Але Гейст верыў, што з часам добрых людзей стане больш, што запануюць яны на ўсёй зямлі, і доўгія гады прысвяціў працы над адкрыццём, якое зрабіла б магчымым тую перамогу.
Шуман таксама сцвярджаў, што ў асноўнай большасці людзі – звяры, але не верыў у лепшую будучыню і нікога не абнадзейваў. Паводле яго, людскі род быў прысуджаны на вечнае быдлячае існаванне, і вылучаў ён толькі жыдоў, як шчупакоў сярод карасёў.
“Добрая філасофія!” – думаў Вакульскі.
Аднак ён адчуваў, што ў ягонай зраненай душы, як на свежаўзараным полі, песімізм Шумана хутка дае ўсходы. Ён адчуваў, што гасне ў ім не толькі каханне, але нават крыўда на панну Ізабэлу. Калі на ўсім свеце адно быдла, дык няма чаго ані шалець за некім, ані злавацца, што якраз гэтая жывёліна не лепшая і, пэўна, не горшая за іншых.
“Пякельныя лекі! – паўтараў ён у думках. – Але хто ведае, ці не эфектыўныя?.. Я фатальна збанкрутаваў у сваіх поглядах, хто мне паручыцца, што Гейст не памыляецца, або што не мае рацыі Шуман?.. Жэцкі – быдла, Стаўская – быдла, Гейст – быдла, я сам – быдла… Ідэалы – гэта расфарбаваныя яслі, намаляваная трава ў якіх не здольная нікога насыціць!.. Дык чаго ахвяраваць сабою дзеля адных або ўганяцца за іншымі?.. Проста трэба выздаравець, а потым спажываць то паляндвіцу, то прыгажунь, запіваючы ўсё добрым віном… Часам пачытаць нешта, часам некуды паехаць, паслухаць канцэрт і гэтак датрываць да старасці!”
За тыдзень перад сесіяй, на якой мусіў вырашыцца лёс суполкі, візіты да яго пачасціліся. Да Вакульскага прыходзілі купцы, арыстакраты, адвакаты і закліналі, каб ён не пакідаў пасады і не ставіў пад удар арганізацыю, якую сам жа і стварыў. Вакульскі прымаў наведнікаў з гэткаю ледзяною абыякавасцю, што ў іх прападала ўсялякая ахвота выкладаць свае аргументы. А ён казаў ім толькі, што знудзіўся і захварэў, дык мусіць адыйсці.
Наведнікі гублялі апошнюю надзею. Аднак кожны пагаджаўся, што Вакульскі, відавочна, моцна хворы. Ён зблажэў, адказы яго былі кароткія і шорсткія, а вочы ліхаманкава гарэлі.
– Сквапнасць даканала! – казалі купцы.
За пару дзён да апошняга тэрміну Вакульскі паклікаў свайго адваката і папрасіў яго паведаміць супольнікам, што ён, у адпаведнасці з дамовай, якую заключыў з імі, забірае свой капітал і выходзіць з суполкі. Іншыя могуць зрабіць тое самае.
– А грошы? – спытаў адвакат.
– Гатоўка для іх ужо ў банку, а ў мяне свае разлікі з Сузіным.
Адвакат развітаўся прыгнечаны. У гэты ж дзень прыехаў да Вакульскага князь.
– Я чую непраўдападобныя рэчы! – пачаў князь, паціскаючы яму руку. – Мяркуючы па тым, што робіць панскі адвакат, пан сапраўды мае намер нас пакінуць…
– Князь думаў, што я жартую?..
– Ну, не… Я думаю, што пан заўважыў нейкія недакладнасці ў нашай дамове і…
– …і пачаў таргавацца, каб прымусіць вас падпісаць іншую, якая зменшыць вашы працэнты і павялічыць мае даходы… – скончыў за яго Вакульскі. – Не, князь, я выходжу, і гэта сур’ёзна.
– Дык пан падмане надзеі сваіх супольнікаў…
– Якія? Панове самі вырашылі стварыць суполку толькі на адзін год, і самі жадалі, каб справа вялася такім чынам, што не пазней за месяц пасля сканчэння дамовы кожны супольнік зможа забраць сваю долю. Гэта было ваша выразнае жаданне. А я не толькі выканаў, але і перавыканаў яго, бо вярну грошы не праз месяц, а праз гадзіну пасля роспуску суполкі.
Князь упаў у фатэль.
– Суполка застанецца, – сказаў ён ціха, – але на месца пана прыйдуць старазаконныя.
– Гэта ўжо выбар паноў.
– Жыдоўства ў нашай суполцы!.. – уздыхнуў князь. – Яны нават на пасяджэннях гатовыя размаўляць па-жыдоўску… Няшчасны край! Няшчасная мова!..
– Нічога страшнага, – заўважыў Вакульскі. – Большасць нашых супольнікаў мае звычку размаўляць на сесіях па-французску, і нашай мове нічога не сталася, дык не зашкодзіць ёй, хіба, і пару слоў на жаргоне.
Князь пачырванеў.
– Але ж старазаконныя, пане… чужынцы… Цяпер яшчэ супраць іх нейкая непрыязь расце…
– Непрыязнасць натоўпу не вартая ўвагі. Але хто, зрэшты, не дае панам сабраць адпаведны капітал, як гэта зрабілі жыды, і даверыць яго не Шлянгбаўму, а некаму з хрысціянскіх купцоў?