– Манашкі мяне не прымуць. Трэба доўг заплаціць і мець паруку.
– Усё будзе ўладжана, калі пойдзеш.
– Як жа я да іх пайду?
– Я дам табе ліст, ты яго адразу ж занясеш і сама застанешся там. Хочаш ці не?
– Гэх! Няхай пан дасць ліст... Пабачу, як там будзе.
Яна села і пачала разглядаць пакой.
Вакульскі напісаў ліст, растлумачыў, куды ісці, а ў канцы сказаў:
– Што пасееш, тое і пажнеш. Будзеш сумленная і працавітая, будзе табе добра, а калі не выкарыстаеш гэты шанец, рабі, што хочаш. Можаш ісці.
Дзяўчына засмяялася.
– Гэта ж старая ашалее ад злосці... Так ёй і трэба... Ха-ха! Але... можа, пан мяне надурыў?
– Ідзі, – паказаў ёй Вакульскі на дзверы.
Яна яшчэ раз пільна паглядзела на яго, паціснула плячыма і выйшла.
Амаль адразу, як яна пайшла, з’явіўся пан Ігнацы.
– Што гэта за знаёмства такое? – спытаў ён незадаволена.
– Сапраўды, – задуменна адказаў Вакульскі. – Не сустракаў яшчэ я гэткае жывёліны, хоць ведаю розных жывёл.
– У адной Варшаве іх тысячы, – сказаў Жэцкі.
– Я ведаю. Змаганне з імі нічога не дае, бо ўвесь час з’яўляюцца новыя. Адгэтуль выснова: рана ці позна грамадства павінна перабудавацца ад падмурка да самага верху. Альбо згніе.
– Ага!.. – прамармытаў Жэцкі. – Я пра гэта здагадваўся.
Вакульскі развітаўся з ім. Ён адчуваў сябе як хворы ў гарачцы, якога аблілі ледзяною вадою.
“Аднак, пакуль грамадства перабудуецца, – думаў ён, – я бачу, што абшар маёй філантропіі моцна зменшыцца. Цэлага маёнтка не хапіла б мне, каб цывілізаваць нялюдскія інстынкты. Мне лепш квестаркі, што пазяхаюць, чым пачвары, якія моляцца ды плачуць у касцёле”.
Вобраз панны Ізабэлы паўстаў перад ім яшчэ ў большым, чым раней, бляску. Кроў біла яму ў скроні, і ён дакараў сябе ў душы, што мог параўноўваць яе з падобнаю істотаю.
“Не, лепш выкідаць грошы на каляскі ды коней, чым на падобныя... няшчасці!”
У Велікодную нядзелю Вакульскі ў нанятай брычцы пад’ехаў да дому графіні. Убачыў ён тут доўгі шэраг экіпажаў, надта разнастайных паводле рангу. Былі там фарсістыя кабрыялеты, у якіх раз’язджала залатая моладзь, і звычайныя брычкі, якія наймалі на некалькі гадзін адстаўныя чыноўнікі, старыя карэты са старымі коньмі ў старой збруі ды з лёкаямі ў зашмальцаваных ліўрэях, і новыя, наўпрост з Вены каляскі, пры якіх былі лёкаі з кветкамі ў бутаньерках, а фурманы трымалі пры боку пугу на манер маршалкоўскае булавы. Не было недахопу і ў фантастычных казачках, апранутых у шаравары гэткае шырыні, нібы якраз там змясцілі сваю пыху іх гаспадары.
Вакульскі адзначыў таксама, што ў гэтай кампаніі фурманы вялікіх паноў трымаліся з надзвычайнаю годнасцю, фурманы банкіраў рваліся наперад, за што на іх лаяліся, а рамізнікі былі самыя кемлівыя. Фурманы найманых калясак трымаліся асобна, пагарджаючы рэштаю, якая і сама грэбавала імі.
Калі Вакульскі ўвайшоў у вестыбюль, сівы швейцар з чырвонаю стужкаю нізка пакланіўся яму і адчыніў дзверы ў гардэроб, дзе джэнтльмен у чорным фраку зняў з яго паліто. У гэты момант перад ім з’явіўся Юзаф, лёкай графіні, які добра ведаў Вакульскага, бо насіў нядаўна з яго крамы ў касцёл катрынку і механічных птушак.
– Ясна пані чакае, – прамовіў Юзаф.
Вакульскі дастаў з кішэні пяць рублёў і сунуў яму, адчуваючы, што паводзіць сябе, як парвеню.
“Ах, які я дурны, – падумаў ён. – Не, я не дурны. Я толькі нуварыш, які тут павінен плаціць кожнаму і на кожным кроку. Ну, але выратаванне блудніц абыходзіцца даражэй”.
Ён падымаўся мармуровымі сходамі, аздобленымі кветкамі, а перад ім – Юзаф. На першым паверсе Вакульскі не здымаў капялюш, на другім – зняў яго, не ведаючы, слушна ён робіць ці не.
“Зрэшты, да кожнага з іх я мог бы ўвайсці ў капелюшы на галаве”, – сказаў ён сам сабе.
Юзаф, нягледзячы на свой узрост, узбег па прыступках, як лань, і дзесьці знік, а Вакульскі застаўся адзін, не ведаючы, куды ісці і да каго азвацца. Гэта доўжылася нейкую хвіліну, але Вакульскі паспеў закіпець ад гневу.
“Якімі ж бар’ерамі ўмоўнасцяў яны абгарадзіліся, а? – падумаў ён. – А... каб мог я ўсё гэта скрышыць!..”
І на момант яму здалося, што паміж ім і гэтым высокашаноўным светам вытанчаных манер адбудзецца непазбежная сутычка, у якой альбо свет гэты рухне, альбо сам ён загіне.
“Добра, хай я загіну... Але пакіну па сабе памяць!..”
“Пакінеш прабачэнне і літасць”, – шапнуў яму нейкі голас.
“Няўжо я аж такі нікчэмны?”
“Не, ты аж такі шляхетны”.
Ён схамянуўся, перад ім стаяў пан Тамаш Ленцкі.
– Вітаю, пане Станіслаў, – сказаў той з уласцівай яму велічнасцю. – Вітаю яшчэ больш горача таму, што тваё наведванне супала з вельмі прыемнаю сямейнаю падзеяй...