– Баюся, каб не пачалася ў яго гнілая гарачка, – сказаў мне аднаго разу Шапары.
Непадалёк ад ракі Савы, не ведаю ўжо на які дзень нашае вандроўкі, натрапілі мы ў бязлюднай мясцовасці на некалькі хат, дзе нас вельмі гасцінна прынялі. Ужо сцямнела, былі мы страшэнна стомленыя, але пры печы ды з бутэлькаю слівовіцы ўсе павесялелі.
– Прысягаю, – крычаў Шапары, – што не пазней, чым у сакавіку Кошут пакліча нас у шэрагі. Бязглуздзіцаю было ламаць нам шпагі…
– Можа, яшчэ ў снежні турэцкае войска рушыць, – дадаў Штэйн. – Хоць бы акрыяць да таго часу…
– Мае вы каханыя!.. – енчыў Ліптак, які зашыўся ў гарохавінне, – кладзіцеся, ліха вас вазьмі, спаць, бо іначай ані Кошут, ані турак нас не дабудзіцца.
– Пэўна, не дабудзіцца! – прамармытаў Кац.
Ён сядзеў на лаве насупраць печы і маркотна глядзеў на агонь.
– Ты, Кац, хутка і ў справядлівасць Божую перастанеш верыць, – азваўся спахмурнелы Шапары.
– Няма справядлівасці для тых, хто не здолеў загінуць са зброяй у руках! – крыкнуў Кац. – Дурні вы і я разам з вамі… Турак ці француз падставіць за вас свой карак?.. Чаму ж вы самі не здолелі яго падставіць?..
– У яго гарачка, – прашаптаў Штэйн. – Наробіць нам клопату ў дарозе…
– Венгрыя!.. Няма ўжо Венгрыі! – мармытаў Кац. – Роўнасць… ніколі не было роўнасці!.. Справядлівасць… ніколі яе не будзе… Свіння гразі знойдзе, а тут чалавек!.. Не, пане Мінцаль, не буду я ўжо ў цябе кроіць мыла…
Я вырашыў, што Кац цяжка хворы. Падышоў да яго і, цягнучы на гарохавінне, угаворваў:
– Хадзі, Аўгусце, хадзі…
– Куды ж мне ісці?.. – адказаў ён і на хвіліну нібы апрытомнеў.
А потым дадаў:
– З Венгрыі мяне выгналі, а да швабаў не зацягнеш…
Але ён паклаўся ў наш бярлог. Агонь у печы згасаў. Мы дапілі гарэлку і палеглі ўсе ў шэраг з пісталетамі ў руках. У шчылінах хаты енчыў вецер, нібы ўся Венгрыя плакала, а нас змарыў сон. Сніў я сябе малым хлапчуком, і што надышлі Каляды… На стале стаіць ялінка з запаленымі свечкамі, убраная гэтак жа ўбога, якімі мы самі былі ўбогімі, а побач – мой бацька, цётка, пан Рачак і пан Даманьскі, усе спяваюць фальшывымі галасамі калядкі.
Бог нараджаецца, зло адступае…
Прачнуўся я са слязьмі аб сваім дзяцінстве. Нехта торгаў мяне за плячо.
Быў гэта селянін, гаспадар хаты. Ён цягнуў мяне з гарохавіння, паказваў на Каца ды спалохана казаў:
– Зірніце, а? Пане ваяк… Нешта з ім кепскае здарылася…
Я схапіў з прыпечка лучыну і пасвяціў. Зірнуў. Кац ляжаў у нашым берлагу скурчаны, з выстраленым пісталетам у руцэ. Замігацела ў мяне перад вачыма, і, відаць, я самлеў.
Апрытомнеў я на возе, якім якраз пад’язджалі мы да Савы. Ужо днела, неба выпагадзілася, ад ракі цягнула вільгаццю. Я працёр вочы, палічыў… Было нас на возе чацвёра і пяты фурман. Але ж мусіла быць пяцёра. Не! Мусіла быць шасцёра!.. Шукаў я Каца і не бачыў яго. Не пытаўся нічога, роспач так сціснула мне горла, што думаў, задушыць. Ліптак драмаў, Штэйн выціраў вочы, а Шапары глядзеў у бок і насвістваў Ракочы, хоць амаль і не трапляў у лад.
Гэй, браце Кац, што ж ты нарабіў?.. Часам мне здаецца, што знайшоў ты там, на небе, і венгерскую пяхоту, і свой выбіты плутон… Бывае, што чую я бой барабанаў, хуткі рытм маршу і каманду: “Зброю на плячо!..” І думаю я тады, што гэта ты, Кац, ідзеш на змену варты перад Божым тронам… Бо кепскім быў бы той Пан Бог венгерскі, каб не зразумеў ён цябе!
…Але ж і разбалбатаўся я, даруй Божа!.. Думаў пра Вакульскага, а пішу пра сябе ды пра Каца. Дык вяртаюся да тэмы.
Праз некалькі дзён пасля смерці Каца дабраліся мы да Турцыі, а два наступныя гады я ўжо адзін туляўся па Еўропе. Быў у Італіі, Францыі, Нямеччыне, нават у Англіі і паўсюль прыгнятала мяне нэндза і зводзіла са свету туга па радзіме. Не раз здавалася мне, што звар’яцею, слухаючы чужую мову і бачачы не нашы твары, не нашы ўборы, не нашу зямлю. Не раз здавалася – аддаў бы я жыццё, каб хоць зірнуць на хвойны лес і на хаты пад саламянымі стрэхамі. Не раз крычаў у сне, як дзіця: я хачу ў сваю старонку!.. А калі прачынаўся, плачучы, дык апранаўся і хутчэй бег на вуліцу, бо здавалася мне, што гэта вуліца абавязкова выведзе да Старога Мяста або Падваля.
Можа б, я і забіў сябе з адчаю, каб не рэгулярныя навіны пра Людвіка Напалеона, які ўжо стаў прэзідэнтам, а мерыўся стаць імператарам. Было мне лягчэй вытрываць галечу і апаноўваць выбухі роспачы, калі я слухаў пра трыумфы чалавека, што мусіў выканаць запавет Напалеона І ды ўпарадкаваць свет.
Не ўдалося яму, праўда, але ж ён пакінуў па сабе сына. Не адразу Кракаў пабудавалі!..