— Істарычаскі хвакт. Інхванцерыі генерал Жылінскі. Лічны друг цара…
— Друг ён ці не друг, не знаю. А толькі — нібыто — вучоны дужа, інжынер. Ды і то сказаць: хоць цара і скінулі, і генералаў разам з ім, а ўсё ж такі генерал — не наш цёмны лапаць… Усе навукі прайшоў!..
— Навукі тыя яго булі не пралетарскія! — запярэчыў Руды.
— Якія яны там ні булі, а ўсё-такі навукі, — сказаў Нібыто-Ігнат. — Дак ён — нібыто — дваццаць гадоў біўся з балотам, ссівеў, ссох, як трэска, а чаго дабіўся? Капае, капае, — не ён, канешне, а людзі прыведзеныя, — а яно, балото, пакуль у адным месцы выкапаюць, у другім ужэ раскай зарасло.
— Ето ж пад Загаллем пакапалі тады, — прамовіў Дамецік. — Там, мабуць, і знаку няма…
Дамеціха падтрымала:
— Што Бог даў, тое адзін Бог і перамяніць можа! А не чалавек, казяўка.
— Ето вы дарэмно, Халімонаўна. Перадавыя вучоныя яшчэ пры царскім рэжыме, та-скаць, пра чалавека другое вучылі. Не кажучы пра цяперашняе, пра бальшавікоў, вучылі: чалавек — не казяўка!
— Не знаю, чаму там вучылі, а толькі казяўка буў, казяўка і е…
— Ето гледзячы — які чалавек! — запярэчыў Хоня. — Адзін, бувае, — казяўка, а другі — герой!
— Чалавек — сушчаство. Так сказаць, ён і мошка, і ён — валадар, цар прыроды! Ето шчэ вучыў паэт Някрасаў, а такжа Талстой, Леў Мікалаевіч!
— Чалавек — мошка і валадар, ето праўда, — падхапіў Алёша.
Міканор сказаў:
— Калі ён адзін, як той каласок, што забулі ў полі, ён, канешне, не сакрэт — усё адно што мошка ці казяўка. А калі етых мошак полк сабярэцца ці дзівізія, то етая мошка ці казяўка свет перавярнуць можа…
— Дак то дзівізія, а то — мужыкі, — падумаў уголас Хоня.
— Няхай сабе і мужыкі. Калі сарганізавацца ўсім, дружно ўзяцца, будзе ўсё адно што тая дзівізія. Што хочаш, адалее.
— Дружно ўзяцца! Дак дзе ж ето було, штоб усё сяло ды дружно што-небудзь рабіло?
— Тут хто ў лес, а хто па дровы! — як бы пашкадаваў Хоня.
Дзядзькі згодна падтрымалі яго, заківалі галовамі.
Калі ўсе змоўклі, адно смалячы цыгаркі, Чарнушка прамовіў раздумліва:
— Дый яно, сказаць, — тут і так, грэц яго, сілы няхватка. Кеб з тым, што ў гаспадарцы, управіцца.
— У другіх не меней, як у нас, клопату, — нібы не спрачаючыся, а таксама разважаючы, шануючы старэйшых, сказаў Міканор. — А от жа неяк робяць і іншае, сабе на дабро!.. — Міканор дастаў з кута газету, разгарнуў: — От пішуць: балота асушылі — луг зрабілі.
— Далёко ето?
— Ды не сказаць, каб вельмі. Вярстоў пятнаццаць мо за Нароўлю. Там блізко нашы лагеры стаялі, дык я, можно сказаць, ведаю тыя мясціны. Усё такое, як і ў нас. А хіба б у нас паганую сенажаць можно було б за Церамоскім зрабіць?
— Можно б то можно, да от паспробуй! — сказаў Хоня.
— Усё адно як не знаеш нашых! — павучальна прамовіў Грыбок.
— Міканорко, не кажы чаго не трэба! — лагодна, але цвёрда сказала і маці. — Пустое ўсё!
— Чаму ето пустое? — загарачыўся Міканор. — Другія ж робяць, а мы што — горай за ўсіх?
Невядома, як пайшла б гаворка далей, калі б Чарнушка, які страх не любіў спрэчак, знарок не пажартаваў:
— Жаніць цябе, Міканор, мабуць, грэц яго, трэба!..
Хоня весела падхапіў:
— Ужэ і жаніць зразу! Дайце хоць хлопцу, пакуль тое — на дзевак паглядзець, выгуляцца!
— Ахвоту хлапечую сагнаць! — падтрымаў Алёша.
Хоня тут жа спрытна, не трацячы зручнага моманту, пазваў Міканора на вуліцу — пабачыць, дзе што робіцца на вячорках. І, мусіць, Міканор у ахвоту падаўся б з ім, калі б Дамеціха не запярэчыла:
— Нягожа ето яму, Хартонко! Тут госці, а ён — шась з хаты, бы яны не даўпадобы!.. У другі раз няхай ужэ! — Яна, нібы чакаючы ўхвалы, зірнула на сына.
Міканор па-прыяцельску кіўнуў хлопцам:
— Пэўне-такі, у другі раз паглядзім…
— У другі дак у другі! — Хоня ўстаў, прыляпіў да макаўкі шапку, падмігнуў таварышам сваім: — А мы — павалім! Бо кеб дзевак нашых не пахваталі якія!
— Дай штоб не пасохлі без нас з нуды! — сказаў Алёша.
Калі ўсе трое выйшлі, у хаце маўчалі, здавалася, слухалі жвавую гамонку спачатку са двара, потым з вуліцы. Калі гамонка прыціхла, Дамеціха чутна ўздыхнула, загаварыла з журботнасцю, з замілаваннем:
— От хлопец! — Хоць яна не сказала імя Хоні, усе зразумелі, кім захапляецца і па кім журыцца. — Ето ж трэба — бяда такая! Матка — як дзераво зрэзанае, з ложку не ўстае, дзяцей чарада на яго руках, накармі ўсіх, дагледзь!..
— І за бацька і за матку адзін — ето праўда, грэц яго!
— А от — нібыто — і не бядуе! Нібыто — і гора мало!
— Не паказуе! Усярэдзіне, следавацельно, хавае!..