— Праўду. Сам не адкуль-небудзь, а з такога ж балота… Солі ці запалак трэба — дык лезь, грабіся па твані, пакуль да кааперацыі дападзеш!.. Краму дастаць — таксама грабіся, калі не запасся зімой ці летам… Або от тут пра школу казалі. Канешне, якая ж тут школа дзецям, калі цэлымі месяцамі ні праехаць ні прайсці! Ды і хто, шкадуючы сваё дзіця, пусціць яго, можа быць, на пагібель… — Апейка пачуў гоман згоды: дайшло слова да людзей. Загаварыў гарачэй: — Гэта не наша віна, а наша бяда, што лёс занёс нас на балоты. Што твань адарвала нас ад другіх сёл, ад гарадоў, ад свету. Мы жывём, як звяры. Але і звяры ходзяць з лесу ў лес. А чалавек не звер, чалавек не можа жыць без людзей. Чалавеку патрэбен свет цэлы. І таму нам трэба змагацца з бядой нашаю! Трэба прарваць балотнае акружэнне, звязацца з другімі сёламі! Трэба, каб у любы час, днём і ноччу, вясной і ўвосень, можна было ісці і ехаць куды хочаш: у краму, у школу, к сваякам!.. Адным словам, трэба, каб чалавек жыў як чалавек, а не як звер!.. Вось чаму наш урад аб'явіў вайну бездарожжу і заклікае, каб вы таксама ўступілі ў яе. — Апейка акінуў позіркам некалькі твараў, як бы чакаючы ўхвалы, чакаючы добраахвотнікаў для гэтай вайны, але куранёўцы адно адводзілі вочы. Хоць і ведаў, што гэта значыла, дакончыў упэўнена, з надзеяй: — Я прапаную між Куранямі і Алешнікамі збудаваць грэблю!
Як і думаў, хвіліну было ціха. Потым Сарока пацікавілася:
— А хто яе будзе будаваць?
— Хто?! Самі!
— Аге! Лёгко сказаць, ды — далёка дыбаць!
Па хаце пайшоў гоман:
— Тут і без таго: куды ні кінь — клін!.. Етаго шчэ толькі і не хапало!..
— І без таго, як уюн, круцішся!
— Не мела, грэц яго, баба клопату!..
— Столькі сілы ўпяць! Перарвацца! Коней замучыць!
— Мароз сам зробіць грэблю!
— Як ток, нібыто замуруе! Хоць малаці!
— Няхай той робіць яе, каму трэба! Не мужыцкая ето справа!
— Уласці трэба, няхай і будуе!
— Жылі, тым часам, і так! І нічого!
— Бацькі і дзяды звекавалі! І мы — не горай!
— Не прападзем!
Недарэмна адклаў Апейка ўсе свае справы ў валвыканкоме, дабраўся ў гэтую глухамань: узросшы сярод такіх жа, як гэтыя, людзей, загадзя прадчуваў, як яны могуць прыняць, здавалася б, такую добрую і такую патрэбную ім прапанову.
Дубадзел махаў рукамі, уціхамірваў:
— Грамадзяне куранёўцы!.. Грамадзяне!.. Ето ж не базар!.. Грамадзяне, прашу!..
— Дзядзькі! І цёткі! Ей-бо, перад чужым чалавекам! — памагаў яму Грыбок.
— Ціхо! Дайце сказаць! — уламіўся дужы, рашучы Хонеў голас.
— А чаго тут маўчаць! Чаго тут хавацца!
— Праўду трэба казаць!
— Не трэба яна, етая грэбля! І ўсё!
— Як пятае калясо!
— Абыдземся!
— Дайце сказаць чалавеку!
Не першы раз бачыў Апейка — на добрую, карысную для сябе справу людзі не хацелі даваць згоды. Не хацелі, ён ведаў, часткова таму, што яна парушала спакой, звыклы, надзейны, цягнула лішнія клопаты і невядомасць. Але гэтаму нехаценню была і іншая прычына: так ужо вялося — усякая новая справа выклікала тайнае ці яўнае недавер'е. Нібы загадзя вядома было, што нехта на гэтым добрым неяк выйграць мяркуе, нехта іншы, а не яны…
Апейка ведаў, адкуль гэтае недавер'е, заскарузлае, учэпістае, як балотнае карэнне. Ён не цешыў сябе надзеямі-падманкамі: не за дзень, не за год урасла ў людскія душы гэтая падазронасць — не за дзень і не за год выкараніш яе. Таму ён тут, на сходзе, не толькі не паддаваўся якому-небудзь расчараванню, але нават і не здзіўляўся. Не здзіўляла яго і тое, што ім так шкада было затхлага спакою: той, хто век жыве на балоце, не мог не прывыкнуць да ядавіта-зялёнага хараства раскі…
Апейка стаяў, моўчкі слухаў гамонку, чакаў: няхай пагавораць, адвядуць душу, астынуць. Астынуць — будуць слухаць разважна. Да таго ж Апейка пачуў і два-тры галасы, якія ўхвалялі думку пра грэблю.
— Канешне, можна і так пакінуць, як было, — загаварыў ён, калі гоман аціх, — можна не рабіць грэблі. Можна абысціся, як тут хтосьці казаў. Бацькі і дзяды жылі без яе, праўда. Сядзелі ў балоце, у твані, не было запалак, карасіны — абыходзіліся без іх. Не было хлеба — абыходзіліся і без хлеба. Кары, жалудоў, дзякуй Богу, удосталь. Анігадкі жылі бацькі і дзяды, як паны жылі! Душыліся дымам, пухлі з голаду, мерлі без помачы. Калі ж вельмі прыпякала, прабіваліся і цераз гэту душагубку. Ламалі калёсы, коней тапілі, самі, мусіць, тапіліся?!
— Бувало… Хоня Матруньчын… Перад Калядамі ўжэ…
— Хоня! А Васіль Кныш? З канём…
— Сахвея Петрыкава?..
— Яно, праўда, і ўвосень, і ўлето, як арыштанты якія. Ні адсюль, ні сюды…