— Што вы, тата! — палахліва адгукаецца Зося. — Ці ж не бачыце: на ім жа ўсё армейскае і во — зорка на шапцы.
— Ага, значыць, як жа так — у арміі і тут? — не сунімаецца бацька, і голас яго робіцца непрыемным Чыжыку.
— Вы, тата, схадзіце ў двор, завядзіце нашых коней і паклічце байца.
— Ага, значыць, ты што ж — у выведцы, ці што?
— Не, дый гаварыць пра гэта не належыць. I нікому не прызнавайцеся, што я быў.
— Дык ты тады, можа, з тых самых лясных людзей. Кажуць, аб’явіўся тут адзін. Асілак. Цыркач. У цырку на кулакі біўся, дык цяпер дае немцам прыкурыць. Спачатку на дарозе два іхніх грузавікі ўзарваў, а тады і пайшло.
Чыжык упершыню чуе такое пра самога сябе і марудна садзіцца на ўслон, трымаючы Зосю за рукі.
— Та-ак... — цяігне ён. — Не, не адтуль я, бацька. А ты — змяніўся, сварлівы стаў, — зазначае ён, усё яшчэ ніяк не ачомаўшыся ад апошніх бацькавых слоў. Урэшце махае рукою: можа і не пра яго зусім?
— Станеш... А гэта, што на двары, твой таварыш, ці што?
— Таварыш,— кажа Чыжык. — Ты ўжо, калі ласка, завядзі яго ў хату, хай абагрэецца ды паесць. Мы заехалі не болей як на дзесяць якіх хвілін.
— Добра, добра, — і бацька тупае ў сенцы.
— Нешта з ім сталася, — кажа маці. — Так во ўвесь час і спіць апрануты. Усё лае гэтых, што ў палон паздаваліся.
Чыжык міжвольна ўспамінае Бондара. Пытаецца:
— Немцы часта наязджаюць?
— Два разы пасля таго, як ты пайшоў, былі. Больш не паказваюцца.
Чыжык праходжваецца па хаце, спыняецца ля маці, што ўжо завіхаецца пры чалесніку, загадвае:
— Агню не запальвайце. Не трэба частавання. Калі хто заўважыць, што ноччу да вас прыязджалі, дык скажыце, што незнаёмыя.
Потым яны сядзяць з Зосяй у бакавым пакоі адны і ніяк не могуць наглядзецца. Змянілася Зося. Прыгожы тварык як бы падпух, вочы пазмрачнелі. Яна ўвесь час хапае Чыжыка за руку, шэпча:
— Во-во, паслухай...
Гэта — пра тое, што жыве ўжо ў ёй. На двары вайна, пустэча, смерць, і для Чыжыка гэты факт набывае асабліва важнае значэнне. Зося — гэта яго шчасце. Ён не можа прыпомніць нават самай нязначнай драбязы ў ёй, якая яму калі-небудзь не спадабалася б. Усё ў яе толькі прыгожае і толькі добрае. I вось яна — ужо маці. Толькі ўсё скончылася б добра, толькі не забілі б гітлераўцы! Хутчэй, хутчэй бы выгнаць іх з роднай краіны...
I Чыжык гладзіць Зосіны валасы, амаль зусім забыўшыся, што блізка маці, бацька і ўвесь напружаны ў слых знаёмы баец.
Вельмі цяжка развітвацца, і Чыжык некалькі разоў то падымаецца, то зноў садзіцца ля Зосі. Нарэшце, ён моцна абдымае Зосю і да болю цалуе ў прыпухлыя губы.
— Ніколі не забуду цябе, — кажа ён,— калі давядзецца і памерці...
— I я таксама,— шэпча яна, — не забуду, Ваня, мілы, бывай! Ой, беражы сябе, Ваня... А заехаць яшчэ не зможаш?
— Не ведаю, — уздыхае ён.
— Толькі помні, што я нікога, нікога, апроч цябе, не любіла. I не палюблю ніколі. Чуеш, Ваня?
— Чую, — кажа ён. — Бывай. Глядзі сябе. Беражыся.
I ён разгінаецца. За акном бушуе вецер. Сыплецца снег у шыбы, як шрот. Там, у гэтай цемені, змагаюцца цяпер з завеяю яго людзі, якіх чакае наперадзе нялёгкі бой. Там, наперадзе, ляжыць яго шлях, напоўнены баявымі справамі і неверагоднымі пакутамі. Трэба спяшацца, трэба ехаць. Бывай, Зося, — мілая, дарагая, якую я люблю, як і ўсю зямлю, як і самое жыццё, як і радзіму нашу.
Над кручамі
У той год у канцы снежня ў адзін з завірушлівых халодных надвячоркаў к пустому доміку бакеншчыка на беразе Дняпра гітлераўцы падвезлі ў санях скрываўленага чалавека. Рукі яго былі моцна сцяты на спіне рамянямі, на галаве мелася абпаленая чырвонаармейская шапка з пяціканцовай зоркай. Полы яго некалі белага кажуха таксама былі абпаленыя, кірпаносы твар, аброслы барадою, абдзёрты. Рукі на марозе замерзлі і былі белыя, толькі вочы, налітыя крывёю, узблісквалі і гаварылі аб празе жыцця і помсты.
Калі яго завялі ў домік, дзе гарэла буржуйка, з яго ног, абутых у валёнкі, з кажуха і шапкі пачаў стайваць снег і па твары пацяклі крывавыя струмені. Гітлераўцы, не спяшаючыся, распраналіся, толькі вартавыя ды вязень стаялі нерухома пры дзвярах. Гітлераўскі афіцэр скінуў шапку і футру, павесіў іх на крук ля ўваходу і марудна сеў на драўляны ўслон ля стала. Ён пачаў гаварыць пасля гэтага на той ламанай рускай мове, якая ўваходзіла ў яго ўжо ў звычай.
— Цябе прывезлі сюды, каб расстраляйт. Ты можаш выпрасіць жыццё. Так мне сказалі. Трэба толькі прызнацца, адкуль ты і хто ты. Трэба сказаць, якая часць дзейнічае ў нас у тыле і хто ёю камандвае. Пасля гэтага адпусцім цябе. Ты тады вольная птаха. За некалькі слоў — жыццё. На роздум — ноч. Не скажаш — раніцаю расстраляйт. Гэта апошняя наша ўмова. Ну?