Успомніўшы, што яшчэ на трэці дзень асады ён з некалькімі байцамі беспаспяхова спрабаваў разабраць падземны ўваход, Чыжык скінуў з сябе груз і таропка пачаў разбіраць завал над сабой, скідваючы цэглу сабе пад ногі. Сілы ў яго зусім не было, але ён ведаў, што цяпер ужо яму ніхто не паможа, і настойліва выцягваў цагліну за цаглінай. Аднекуль у гэтую яміну ўсё ж паступала паветра, марудна і неахвотна, і Чыжык дыхаў. Ён не ведаў, колькі часу во так працаваў, але гэта было пэўна вельмі доўга, бо Чыжык некалькі разоў падмацоўваўся трафейнымі галетамі, шнапсам і некалькі разоў засынаў у вузкай нары, якую капаў. Увесь час у галаве стаяла неспакойная думка аб тым, што там, у раненых, засталося ўсяго па два патроны.
Ён не ведаў, што працуе так ужо трэція суткі. Зусім нечакана свежае паветра балюча ўдарыла яго па скронях. Дзённае святло як не асляпіла. Дыхнула згарэлай травой, пустэчай, пахам трупаў. Сціснуўшы зубы, Чыжык застагнаў і страціў прытомнасць.
Не надоўга. Апрытомнеў адразу. Быў дзень. Усюды ляжалі руіны, цягнуўся дым. Чыжык зірнуў у той бок, дзе быў шпіталь. I супраць крэпасной сцяны Чыжык убачыў эсэсаўцаў, што стаялі ў рад з нацэленымі вінтоўкамі, і двух афіцэраў — адзін тоўсты і нізкі стаяў з узнятай рукою. Чыжык убачыў і палкавога камісара і шпарка папоўз назад у яміну. Тут ён ухапіў вінтоўку, дрыжачымі рукамі набіў яе патронамі, насыпаў патронаў у кішэню і зноў папоўз у нару. Залпа ён не пачуў. Убачыў толькі, што тоўсты фашыст нагнуўся над палкавым камісарам, які ляжаў пры сцяне. Чыжык прыцэліўся, але рукі дрыжалі і ўвесь час неспакойна скакала мушка. Тады ён перадыхнуў, паклаў вінтоўку на цагліну і стрэліў. Тоўсты эсэсавец упаў, і Чыжык пачаў страляць па іншых. Калі ўсе разбегліся, Чыжык шпарка заваліў уваход цэглаю, запоўз у яміну і нарыхтаваў гранаты. Наверсе трашчалі аўтаматы, ірваліся гранаты. Потым усё сціхла. Выйсця цяпер ужо не было: наперадзе быў вораг, тут, у яміне — смерць. Заставалася сумка з патронамі, якія ён рашыў скарыстаць. К таму часу, быць можа, падыдуць і свае. Рана ці позна, а такое будзе — ён верыў у гэта.
Пацягнуліся доўгія дні. I справа і злева ад Чыжыкавай нары ляжалі груды руін, і ён мог страляць толькі ў пэўным сектары. Разам з тым ён цяпер учапіўся за той завал у падземным ходзе. У дні абароны гэты ход усё роўна нічога не значыў, бо кожны, хто выбраўся б з яго, трапіў бы ў рукі ворага. Цяпер войск вакол крэпасці павінна было паменшаць.
Чыжык цягаў цагліну за цаглінай, выграбаў рукамі зямлю, увесь час задыхаючыся ад нястачы паветра. Па начах ён нават спрабаваў пакідаць незакрытай нару, якую прарабіў уверсе. Урэшце пачала мутнець памяць. Дні блыталіся з начамі, яму здавалася, што нехта ў цывільным быў сярод гэтых руін і ён нават выйшаў да яго. Гэты цывільны аддаў яму торбу з харчамі, угаворваючы здацца. Цяпер Чыжык даядаў рэшткі хлеба. Выйшлі патроны. Ён расстраляў іх усе. Трымаў пад рукою толькі гранаты. Распухлы, увесь аброслы, ён усё працаваў ля заваленага ходу. Потым заціснуўся ў гэтым ходзе, павіс на нейкіх выступах і страціў прытомнасць.
Свядомасць вярталася да яго марудна. Ён неяк здолеў разабрацца, дзе ён і што з ім. Пачаў праціскацца далей і раптам упаў у тым самым ходзе, да якога так настырна прабіваўся. Сырое, свежае паветра дыхнула на яго.
Ціхая вулачка
Праціснуўшыся паўз цэглу і абадраўшыся да крыві, Чыжык застагнаў ад болю і зноў у беспрытомнасці ўпаў. Потым яму пачало здавацца, што нехта нешта шэпча яму на вуха. Чыжык напружыў памяць і зразумеў, што гзта шэпча палкавы камісар. Чыжык ніколі амаль не сустракаўся з ім во так блізка і нават і не марыў аб такіх во адносінах. Палкавы камісар шаптаў яму нешта надзвычай давяральнае. I Чыжык адчуваў, што ён нешта недарабіў. Ён зноў апрытомнеў і зноў папоўз, зусім не дзівячыся той акалічнасці, што больш не натыкаецца ні на цэглу, ні на завалы. Ноччу Чыжык выбраўся праз знаёмы, напалову засыпаны выхад. Выхад гэты быў усяго на якую паўсотню крокаў ад крэпасной сцяны, у старым скверы. Але цяпер сквера не існавала. Уся зямля была ўзрыта бомбамі і снарадамі.
Адсюль гітлераўцы найбольш штурмавалі крэпасць, і цяпер уся гэтая мясціна была вытаптана, усеяна пустымі гільзамі, кансервавымі бляшанкамі, ацынкаванымі скрынкамі ад боепрыпасаў. Усюды віднеліся крывавыя плямы, шматкі вопраткі, нават гімнасцёркі. Гэта было месца штодзённых рукапашных схватак.
3 таго боку былі заходнія вароты і цякла рака. Чыжык ляжаў, прыціснуўшыся да зямлі і яшчэ не верачы, што ён жывы. На яго ніхто не накідваўся, і ніхто ў яго не страляў. Ворагаў, якіх ён бачыў і дзень і ноч, тут не было. Чыжык не мог ведаць, што атрады, якія штурмавалі крэпасць, даўно пакаціліся далей на ўсход, пакінуўшы ў крэпасці толькі невялікі гарнізон. У горадзе гулі маторы, чуліся стрэлы.