Сёння ў Рымы нявесела на душы. Яна зноў хадзіла да камандзіра роты Паўла Грыгаровіча прасіць, каб паслаў яе ў баявую роту. Павел Антонавіч сказаў:
— Ты думаеш, накарміць партызан, якія прыйшлі галодныя пасля бою, гэта мала?
— Я нічога не кажу, але ж... я ішла сюды, каб ваяваць...
— Ды ты больш карысці прынясеш тут, памагаючы Палагеі Аляксандраўне.
— Гэта яшчэ невядома...
— Адным словам, загад ёсць загад.
Рыма пайшла да камісара атрада Голанта, які да вайны працаваў другім сакратаром райкома партыі, і зноў даказвала сваё:
— Я не за тым ішла ў лес, каб бульбу абіраць...
Але і камісар быў няўмольны. Ён глядзеў на яе добрымі, спагадлівымі вачыма. Здавалася, вось зараз скажа: «Правільна, нам патрэбны воіны». А ён гаварыў зусім другое:
— Трэба ж каму-небудзь і бульбу абіраць.
Камандзіра атрада Каралёва не было. Яго выклікалі ў Маскву. Па яго прылятаў з «Вялікай зямлі» самалёт.
Так ні з чым Рыма вярнулася ў зямлянку.
Палагея Аляксандраўна збіралася пячы хлеб. Пякла яго ў вялізнай жалезнай бочцы. Хлеб удаваўся пульхны, смачны, партызаны хвалілі Палагею Аляксандраўну і называлі яе партызанскай маці.
Цеста паставілі з вечара. Яно падышло, паднялося над дзежамі і нагадвала вялізныя грыбныя шапкі.
— Пойдзеш са мной? — спытала Палагея Аляксандраўна.
Рыма падняла на яе заплаканыя вочы:
— Палагея Аляксандраўна, пагаварыце вы з камісарам, скажыце, што я вам не патрэбна, зусім не патрэбна, можа, тады ён мяне адпусціць.
Палагея Аляксандраўна села да яе на нары, абняла за плечы.
— Дзіцятка маё, навошта табе тая баявая рота, там жа забіць могуць.
— Ну, гэта яшчэ як выйдзе, я таксама страляць умею і хоць аднаго фашыста на той свет адпраўлю.
— Не дзіцячы гэта занятак,— ківала галавою Палагея Аляксандраўна.
На паляне пад бочкай ужо гарэў агонь. Рыма ўсё ж пайшла памагаць Палагеі Аляксандраўне. Непадалёку ад кухні пачула рогат. Азірнулася. Рагаталі партызаны. Перад імі круцілася маладзіца ў шырокай спадніцы, кофце і хустцы, завязанай пад бараду. Маладзіца паціскала плячыма, какетліва ківала галавой і спявала:
А мой милый — партизан.
С Гитлером сражается.
Мне, девчоночке, теперь
Гулять не разрешается.
Рыма пазнала Маркаў голас. Гэта ён пераапрануўся, каб пайсці па «языка». Рыма падышла бліжэй.
— А, Рыма, будзь здарова, сястрычка! Не сумуй, я хутка вярнуся,— весела сказаў Марк і пайшоў сцежкай, махаючы на развітанне рукою.
...Вярнуўся ён з немцам, у якога быў заткнуты анучай рот і звязаны рукі. Марк правёў немца ў зямлянку камандзіра, а сам, апрануўшыся ў сваё, падышоў да Рымы. Ля яе сядзеў Валодзя і чысціў аўтамат.
— Што нос павесіла? Вышэй галаву! — сказаў Марк, прымошчваючыся побач.
Рыма жаласлівымі вачыма паглядзела на братоў.
— Вазьміце мяне з сабою на заданне! Ну вазьміце,— не вытрымала яна.
— Не можам, не маем права,— адказаў Валодзя.
— Пабачыш, я не буду замінаць і вінтоўку сама ў баі здабуду.
— I не думай. Малая ты яшчэ.
— Ну, якая я малая?
— Наша сястрычка вырасла, а мы і не прыкмецілі,— сказаў Марк, стараючыся перавесці гаворку на жартаўлівы лад.
Але Рыма не хацела жартаваць.
— I вырасла. А вам я ўсё тая, што каля школы ў класы гуляла,— сказала яна.— I потым, гэта апека мне надакучыла. Не хочаце памагчы — без вас абыдуся. Сама, цішком пайду! А сядзець і чакаць нямаведама чаго не буду.
Хлопцы пераглянуліся. Такога яны не чакалі.
— Была б тут мама, наша апека табе не спатрэбілася б,— сказаў сурова Валодзя. — Але май на ўвазе, яна не дазволіла б табе лезці не ў свае справы.
Напамінак пра маці балюча адазваўся ў Рыміным сэрцы: дзе яна цяпер? Што з ёю? Колькі разоў ноччу Рыма размаўляла з мамай, расказвала ёй свае крыўды. Навошта яны так гавораць пра маму? I Рыма адказала:
— Была б тут мама, яна б ганарылася, што я не хачу за вашы спіны хавацца.
Рыма дастала з кішэні і падала Валодзю тры складзеныя разам паперкі: заява ў партызанскую камсамольскую арганізацыю і дзве рэкамендацыі.
— Я ў камсамол уступаю,— дадала яна.
Валодзя прагледзеў паперкі.
— Як уступіш, тады і будзем гаварыць, а цяпер няма чаго.
— Сумлення ў вас няма,— пакрыўдзілася Рыма і панура адышла ад братоў. Ногі нячутна ступалі па прымятай траве. Некалькі лістоў, пакружыўшыся ў паветры, ляглі на сцежку. Рыма падняла галаву, паглядзела ўгору. Раней густыя галіны над лагерам закрывалі ад вачэй неба, а цяпер скрозь парадзелыя кроны дрэў яно прасвечвалася, нізкае і шэрае. Настала восень.