— Марчанька, мяне возьмеш?
Марк хмурыўся.
— Ты ж разумееш, даведаецца ён — будзе крыку.— Марк меў на ўвазе Валодзю.
— Не даведаецца, я вас сустрэну ля паста,— паспешна дадавала Рыма, чмокала Марка ў шчаку і хуценька бегла ў сваю зямлянку.
...Прыйшла зіма. Ударылі марозы. Распальваць агонь уночы было небяспечна. Над лесам лёталі нямецкія самалёты, высочвалі, ці не курыцца дзе між дрэў светлы дымок. I тады на гэта месца ляцелі дзесяткі бомб.
Аднойчы на дарозе партызаны сустрэлі ліпеньскіх паліцаяў. Гэта ўсё былі чужакі. Ніхто з навакольных вёсак у паліцыю не пайшоў, і Лютару давялося вербаваць іх аж у Бабруйску. Цяпер гарнізон размяшчаўся ў школе. Яе абнеслі высокай двайной сцяной, засыпанай у сярэдзіне пяском.
— Не школа, а сярэдневяковая крэпасць,— гаварыла Рыма, шкадуючы, што для гэтай крэпасці высеклі цэлую дзялянку лесу.
Паліцаі вярталіся з чарговага абходу вёсак. Завязаўся бой. Сярод трафеяў, прынесеных партызанамі ў лес, была цёплая лыжная куртка. Партызаны аддалі яе Рыме. Дзяўчына прынесла яе ў зямлянку. Палагея Аляксандраўна збіралася выйсці з зямлянкі і ніяк не магла адубелымі пальцамі завязаць хустку.
— Памажы, Рымачка! — папрасіла яна.
Але замест таго, каб завязаць, Рыма пачала разматваць хустку і расшпільваць гузікі на паліто Палагеі Аляксандраўны.
— Здыміце паліто, я вам куртку прынесла. Адразу сагрэецеся, яна цёплая.
— Ды што ты, Рыма, табе самой трэба, вунь сукенка, як лахман.
— Нічога, нічога, мне цёпла, я маладая. Мне сорамна мерзнуць.
I яна памагла Палагеі Аляксандраўне апрануцца.
— Ну, дзякуй, дзіцятка, уважыла старую, не дала сэрцу змерзнуць.
Аднойчы пасля бою партызаны прынеслі ў лагер параненага Валодзю. Мінай яму перабіла абедзве нагі. Яго прынеслі ў зямлянку на насілках: дзве доўгія палкі пераплялі галінкамі і пакрылі шынялём. Бледны, з запалымі вачыма, Валодзя ляжаў моўчкі, нават не стагнаў.
Пакуль Сакольчык запрагаў каня, каб везці Валодзю ў партызанскі шпіталь, медсястра зрабіла яму перавязку. Ён абвёў усіх памутнелым, стомленым позіркам, стаў углядацца ў Рыму, нешта сказаў. Рыма нахілілася над ім.
— Заўтра... дзень твайго... нараджэння...
— Валодзечка, не трэба гаварыць, не трэба,— папрасіла Рыма.
Але ён не слухаў.
— Вось ты... і вырасла. Вазьмі ў мяне... пісталет...
Рыма адшпіліла кабуру, што вісела ў Валодзі на поясе, дастала маленькі чорны пісталет і працягнула яго Валодзю.
Ён пакруціў галавой.
— Гэта табе... Думаў заўтра аддаць... а прыходзіцца сёння...— Твар яго скрывіўся ад болю, і ён гучна, працягла сказаў, нібы прастагнаў:— Жы-ыць хачу! — і моцна сціснуў зубы.
Выла мяцеліца. Снег сляпіў вочы, сыпаўся за каўнер і, растаўшы, сцякаў па спіне халоднымі кроплямі. Рыма нічога не заўважала. Яна сядзела на краі саней, нахіліўшыся над Валодзем, і прыкрывала яго ад снегу і ветру. Побач з санямі ішлі Марк і Валодзя Сакольчык.
Партызанскі шпіталь — кіламетраў за шэсць ад атрада. Валодзю прывезлі адразу ў «хірургічны кабінет» — прасторную зямлянку з вокнамі, сцены і столь якой былі абабіты прасцінамі.
Старэнькі хірург доўга мыў рукі ля бляшанага рукамыйніка і праз акуляры назіраў, як санітары клалі раненага на стол. Потым ён агледзеў Валодзевы ногі.
— Доктар, зрабіце ўсё, каб я застаўся... жывы,— папрасіў Валодзя.— Хай без ног, але я буду яшчэ карысны.
— Паспрабую, толькі давядзецца пацярпець, наркозу ў нас няма.
Доктар павярнуўся да медсястры, якая стаяла ля шафы з інструментамі, і сказаў толькі адно слова:
— Пілу.
Рыму, Марка і Сакольчыка ў зямлянку не пусцілі, яны чакалі ў маленькіх сенцах. Рыме здавалася, што аперацыя цягнецца бясконца і што яна чуе, як ідзе час: секунда за секундай, мінута за мінутай.
Раптам у цішы пачуўся Валодзеў голас.
— Вы скончылі, а я ўсё ж... паміраю.
Рыма рванула дзверы. Маленькі кручок адскочыў, і яна апынулася ў зямлянцы. Ніхто яе не затрымліваў. Яна падышла да Валодзі. Ён ляжаў на белай прасціне, пакрыты прасціною і сам белы, як прасціна. Рыма ўзяла яго руку, каб сагрэць у сваёй. Пальцы былі сінія, гэта ён так моцна сціскаў імі край стала, каб не крычаць ад болю.
Падышоў Марк. Сакольчык прычыніў дзверы зямлянкі і астаўся стаяць ля іх, як вартавы.
Валодзя паглядзеў на Рыму. 3 яе вачэй цяклі слёзы.
— Не трэба плакаць... сястрычка,— сказаў ён.— Калі сустрэнеш... маму... перадай ёй... што я яе... вельмі любіў...
Потым перавёў позірк на Марка.
— Ну што ж... нічога не зробіш... Бі за сябе... і за мяне... А можа яшчэ... і выжыву...
Памёр ён пад раніцу, калі на ўсходзе ледзь пачынаў займацца дзень.