— Накарміце людзей.
А сама пайшла ў зямлянку да Баразны, расказаць аб тым, што здарылася.
8
Марк прыходзіў рэдка, затое амаль кожны дзень Рыме расказвалі пра яго якую-небудзь новую выдумку. То ён з групай партызан, пераапрануўшыся ў жаночае адзенне, удзень прабраўся ў Ліпень, дзе стаяў батальён гітлераўцаў, і многіх пастраляў, а многім задаў такога страху, што яны доўга не маглі апамятацца; то падарваў лесапільны завод; то, стаіўшыся дзе-небудзь, трапным стрэлам забіў нямецкага афіцэра.
Але Рыме пра свае прыгоды Марк нічога не гаварыў, лічыў іх звычайнымі. Пры сустрэчы ён быў маўклівы, задуменны і, адыходзячы, пакідаў Рыме то гранату, то кучку трафейных патронаў. Аднойчы сказаў Рыме, што з задання не вярнуўся Валодзя Сакольчык. Дзе ён, што з ім — невядома.
У той дзень, калі прыходзіў Марк, гаспадарчую роту паслалі рваць шчаўе. Рыма з Нінай таксама пайшлі.
На залітым сонцам поплаве было ціха, толькі ледзь чутна бруілася вада ў рачулцы ды стракаталі конікі ў высокай траве. Жанчыны разбрыліся па лузе. Быццам і вайны няма. Рыма з Нінай падышлі да ракі. На тым баку, за жытнёвым полем, відна была вёска.
— Можа сходзім, паглядзім, што там робіцца? — сказала Ніна.
Рыма падумала: «Ці не туды пайшоў у разведку Валодзя Сакольчык? Партызанам туды паказвацца нельга, а яны ж дзяўчаты, без зброі, на іх увагі не звернуць».
— Пойдзем! — сказала Рыма.
— Я плаваць не ўмею,— прызналася Ніна.
На тым баку рэчкі да берага быў прывязаны маленькі плыток.
— Я зараз,— сказала Рыма і ўвайшла ў ваду.
Яна пераплыла рэчку, адвязала плыток і прыгнала да Ніны. На плыце яны перабраліся цераз рэчку.
— Цётачка, ці многа ў вас у вёсцы немцаў? — спытала Рыма ў крайняй хаце.
— Няма, дзеткі, але ж могуць наехаць. Кожную хвіліну могуць прыехаць. Уцякайце, а то будзе бяда. Баюся я.
Рыма забегла ў другую хату. Там яна дазналася пра ўсё.
Пераплываючы рэчку, Валодзя Сакольчык замачыў аўтамат. Схаваўшыся ў жыце, разабраў яго, каб працерці. Тут на яго і наваліліся паліцаі.
— Ой і здаровы хлопец быў, але што ж, калі без зброі... Уцякайце, дзяўчаты, а то і вас зловяць.
Вярнуўшыся ў атрад, Рыма і Ніна расказалі пра тое, што пачулі ў вёсцы. Выслухаўшы кароткі расказ дзяўчат, камандзір загадаў пасадзіць іх на гаўптвахту за самавольную адлучку.
— Але ж мы дазналіся пра лёс таварыша! — даводзіла Рыма.
— Не разважаць! На гаўптвахту!
Дзяўчат замкнулі ў лазні. Яны сабралі ў адно месца раскіданыя венікі, падмялі падлогу. Лазня была падобна на ўкраінскую мазанку, толькі не пабеленую.
Выпусцілі дзяўчат назаўтра. У камандзіра ўзвода Рыма папрасіла дазволу схадзіць у свой былы атрад, каб пабачыць Марка і Палагею Аляксандраўну. Яна і раней некалькі разоў хадзіла туды, заходзіла ў зямлянку, садзілася на свае нары. У зямлянцы ўсё, як раней. Толькі стол не быў накрыты газетай: яе скурылі. Паперы, як і махоркі, не хапала. Аднойчы ў час блакады немцы скінулі ў лес лістоўкі, прапанавалі партызанам здацца. Нейкі час курылі гэтыя лістоўкі, загортваючы ў іх сухое дубовае лісце. А потым і іх не стала. Адзін раз Рыме ў рукі трапіў загад, падпісаны Лютарам, дзе за галовы Рымы і Марка абяцалася вялікая ўзнагарода. Гэты загад Рыма доўга хавала, а потым і яго аддала курцам.
Пасля гібелі сына Палагея Аляксандраўна рэдка бывала ў зямлянцы, увесь час на кухні. Тут і застала яе Рыма. Палагея Аляксандраўна чысціла грыбы, збіралася варыць суп. Рыма ўзяла ножык, каб памагчы.
— Не трэба, я сама,— голас у Палагеі Аляксандраўны стаў ціхі, слабы.
— Чаму? Удваіх хутчэй.
— Спяшацца няма куды. Паспею.
— Цётачка,— нарэшце сказала Рыма,— я прыйшла сказаць вам, што скончыцца вайна, і вы будзеце жыць з намі.
Палагея Аляксандраўна доўга маўчала.
— Дзякую,— сказала яна нарэшце,— дзякую, дзіцятка, што не забыла пра мяне. Я ўжо як-небудзь сама...
— А мне, памятаеце, казалі, што чалавек не можа быць адзін.
— Нашто я вам, старая?..
— Што вы! Хіба так можна? У нас будзе адна сям’я. Мы з Маркам будзем вучыцца, а вы ў нас гаспадарыць... А калі мама жывая, яна прыедзе, і мы будзем жыць усе разам, дружна, як жылі да вайны.
У зямлянку заглянуў Марк. Цяпер ён заходзіў да Палагеі Аляксандраўны кожны дзень, у яго заўсёды знаходзілася якая-небудзь пільная справа.
— Палагея Аляксандраўна, глядзіце, які я вам зэдлік зрабіў,— сказаў ён, уваходзячы ў кухню.