— Па мне хай ходзіць, сам выбірае...— лепятала госця.— Я ж ці бацька не будзем яму выбіраць, каб папікаў пасля... Толькі ж, Манечка, нейкая яна надта худая гэтая настаўніца... Ці не хворая яна?
— А ты надта поўная была, як за свайго Юзю ішла? — незадаволена запытала гаспадыня.— Ад ветру, здаецца, падала... А цяпер... як печ во гэта... Рост ды хвігура такая...
— Ну, Манечка, праўда твая,— згадзілася госця,— як чалавек добры трапіцца, будзе глядзець, ды дзеці пойдуць, то і нарасце ўсё... Абы здароўе было. А Янак мой...
— Ды ведаем твайго Янака...— прамовіла гаспадыня, і відаць было, што нечага і не дагаварыла.
— Крыху во чарку любіць...— паасцерагалася, пачуўшы гэта, многа хваліць свайго сына госця.— Але хто не п'е яе, гэтую халеру?.. Раздурыліся...
— Як хто...— сказала гаспадыня.— Адзін, дык і праўду, набіраецца што жаба гразі, а другі стрымлівацца ўмее, у меру п'е, капейку шануе, здароўе глядзіць... А за п'яніцам,— яна пачала гаварыць галасней, каб, мусіць, гэта чула і яна, Лілія Іосіфаўна,— а за п'яніцам няма шчасця... Ні сам п'яніца, ні сям'я яго добра не апрануцца і сыта не наядуцца... І век калатэча ў хаце...
— Ну, Манечка...— пагадзілася госця.— Ад п'янага і чорт уцякае... Але яшчэ многа значыць, якая жонка трапіцца. Калі і яна такая будзе, то ўсё прагуляюць, калі ж разумная ды гаспадарлівая знойдзецца, то можа і перайначыць...
— Перайначыць ці не перайначыць, але век гараваць будзе...— зноў голасна сказала гаспадыня.
— Горка рэдзька, ды ядуць, блага замужам, ды ідуць...— схітрыла госця.— Я вось, Манечка, і падумала, хай бы мой Янак і хадзіў да тваёй настаўніцы... Дзеўка пры чысценькай рабоце і пры грашах, сталая. Не вялікая бяда, што худзенькая ды тварам не красуня вялікая, пройдзе час, дык, як і ва ўсіх, краса тая будзе... Як ва ўсіх старых... Маткі ды бацькі надта ён не слухае, а вот жонку, можа, болей паслухаў бы... Бо маці датуль міла, пакуль полачкі мыла, а тады ўжо жонка міла...
«О божа! — уздыхнула Лілія Іосіфаўна.— Усюды павінна я быць толькі выхавацельніца... А пра душу маю ніхто не думае...»
— Нічога не магу табе сказаць...— адказала гаспадыня.— Ніякая я табе не свацця. І не хачу ёю быць, хай самі разбіраюцца. Дачцэ сваёй роднай я і то нікога не сватала і ад нікога не адгаворвала... Бачылі вочы, што куплялі... Выйшла — за каго захацела...
— Якое тут сватанне...— як адступіла госця.— Скажы ёй, што сям'я наша хоць і не дужа граматная, век тут, у дзярэўні, жыве і робіць, але харошая. Працавітая, далікатная. І я баба не згрызлівая, і чалавек мой неблагі... І ў Янака душа добрая. Бывала, як быў маленькі, з кожным першым-сустрэчным павітаецца, усё аддасць, што мае...
— Хай самі рашаюць...— адказала гаспадыня,— Я не буду мяшацца.
— Ну, канечне, Манечка, самі. Але ты скажы, што я казала... Пабягу, а то гэтаксама печ гарыць. Ён ужо глядзіць, бубнець будзе, што загулялася, ды і Янака трэба збіраць — паедзе ў горад работы шукаць...
Лілія Іосіфаўна маўчала, думала, што не трэба ёй ніякія такія Іваны, за якімі будзе адно толькі гора. Маўчала і Мая Сцяпанаўна. Другім разам, чуючы гэта, жартавала б з яе, смяялася б, а цяпер — як вады ў рот набрала.
— Мая, Мая! — яна ціха паклікала сяброўку.— Ты спіш?
— Не,— гэтаксама ціха і стомлена адказала тая, павярнулася на другі бок, як і ўчора, пастаралася не паказваць свайго твару.
5...
Толькі што закончыўся апошні, шосты, урок.
— Ну, а цяпер пакажыце, калі ласка, што вы прынеслі,— прамовіў Васілец, стоячы каля стала і пазіраючы на сваіх сямікласнікаў.
Усе вучні дасталі з парт свае сумкі, пачалі корпацца ў іх. Падаставалі здымкі, лісты, канверты.
Васілец падышоў да першай парты. Тут сядзелі самыя малыя па росту дзяўчынкі. Абедзве добрыя вучаніцы.
Клава падала стары жаўтаваты здымак. Зірнуў на яго: стаіць групка малых дзяцей у насунутых на вочы вушанках, у доўгіх світках. Пасярод іх — высокі мужчына ў паліто, у капелюшы, пры белым шаліку і ў акулярах.
— Гэта настаўнік,— устала і падказала Клава.— А гэта мой дзед.
— Добра,— сказаў Васілец, перавярнуў картку і прачытаў на адвароце: «Матусевіч Іван з настаўнікам і з сябрамі. 1910 год».
Пайшоў далей па праходзе і збіраў усё, што давалі дзеці. А яны растлумачвалі:
— Мой бацька...
— Мой бацька і мая маці...
— Дзедава грамата за работу...
— Бацькавы медалі за вайну...
— Мой брат...
— Мая сястра...
— Матчын ордэн...
— Наша школа ў трыццатым годзе...
— Добра,— радаваўся Васілец. Як сабраў усё, вярнуўся да стала.— Дзякуй вам і вашым родным. Скажыце ім, калі ласка, што мы захаваем іхнія рэліквіі. Зробім для сябе фотакопіі, а арыгіналы аддадзім... І слаўны будзе альбом! І пра гісторыю, і пра сённяшні дзень нашай школы. І вы самі ўбачыце: не такая ўжо звычайная наша школа. Хоць у ёй і не вучыліся будучыя касманаўты, міністры, пісьменнікі, але ў нас, як выходзіць, як успомніць, вучыліся будучыя артысты, настаўнікі, афіцэры, славутыя рабочыя, перадавікі тутэйшага саўгаса. І мы павінны пра іх расказаць, каб усе ведалі, павінны расказаць і пра свае справы, кабі пакінуць і пра сябе памяць... А некалі, можа, ужо і з новым пакаленнем вучняў, і музей школы ды саўгаса зладзім, праславім нашы Міланькі...