Ён быў стомлены за дзень, але не хацеў адкладваць, бо ведаў, што з гадзіны на гадзіну можа прыдзецца ехаць на фронт, а тады невядома, калі выдарыцца вольная хвіліна.
Наогул Аляксей пісаў часта, больш за ўсё лісты да старшынь калгасаў ці гарсаветаў, прасіў або патрабаваў, каб дапамаглі сям'і якога-небудзь свайго байца. Ён пісаў гэтыя лісты таму, што лічыў сваім абавязкам рабіць «парадак» i ў асабістым, сямейным жыцці салдат. Хоць звычайна старшы лейтэнант i не любіў «пісаніны», тут стараўся быць пунктуальным.
У той вечар два лісты напісаў ён на радзіму Якавенкі. Камандзір узвода днём скардзіўся, што жонка жыве з трыма дзецьмі ў хаце з паўразбураным дахам, a старшыня сельсавета жыллё ўладаваць не хоча дапамагчы. «Як дождж ідзе, схавацца недзе, цэ дзіло? Дзіты мокнуць...» Ён увесь дзень быў пануры, толькі ўвечары, атрымаўшы даўнюю ўзнагароду, павесялеў. Аляксей, як i абяцаў, напісаў скаргу ў райвыканком.
— Славуты вы чалавек! — сказаў Сонцаў.
— Ну, сказаў — славуты! — усміхнуўся насмешліва i збянтэжана Аляксей.
— A хіба не? Па ўсяму Савецкаму Саюзу ведаюць.
— Не выдумляй!.. Эх, што гэта жонка не піша,— горка прамовіў старшы лейтэнант i нахмурыўся. Пісьмы, якія ён пасылаў Ніне, знікалі недзе без следу, як у бяздонні. Ён не атрымаў ніводнага адказу.
— Вось возьмем Мінск, будзеце i вы атрымліваць. Па два кожны дзень.
Аляксей не сказаў нічога. Мусіць, праўда, ён раней прыдзе ў Мінск, чым дачакаецца ліста.
Калі Сонцаў пайшоў, Аляксей, патушыўшы капцілку, яшчэ доўга сядзеў у цемры. Чаму ж усё-ткі няма адказу? Няўжо яна не атрымала ніводнага яго ліста? Мусіць, не атрымала, бо не магла ж яна не напісаць...
Ён успомніў, як часта прысылала Ніна лісты да вайны, просценькія, шчырыя, ад якіх нельга было адарвацца, не прачытаць некалькі разоў. З ix уяўляўся, здаецца, кожны яе дзень, з усімі думкамі i клопатамі. Дзіўна, ён тады, хоць яе лісты-весткі атрымліваў заўсёды з радасцю, сам пісаў нячаста.
Калі б хоць слова прышло ад яе! Відаць, ужо не атрымае тут, адкуль заўтра, паслязаўтра, напэўна, здымуцца.
2...
Над дваром, на якім у зялёнай мураве i ў вішанніку размясціліся гурткі салдат папаўнення, з'явіўся «юнкерс» i даў некалькі чэрг. Усе заварушыліся, замітусіліся, пачуліся бязладныя стрэлы. Некаторыя спалохана кінуліся на зямлю.
Генерал-маёр Шчарбацюк, машына якога якраз падышла да двара, правёўшы позіркам самалёт, што аддаляўся, усё так жа пастрэльваючы, агледзеў спакойна ўстрывожаны двор. Ён заўважыў каля пачарнелага зруба калодзежа чарнявага хлопца, які трымаў рукою вочап з кацялком i з нянавісцю пазіраў услед «юінкерсу».
— Чаго ўглядваешся? Не пазнаеш?
— Пазнаю, таварыш генерал, — выпраміўшыся, але ўсё яшчэ не пускаючы вочап, адказаў ён.
— Бачыў, значыць?
— Бачыў, таварыш генерал, — баец схамянуўся, апусціў вочап.
— Дзе?
— У Мінску, таварыш генерал... У першыя дні.
— Ты што ж пачаў вайну раней за мяне?! — хмурна, як бы незадаволена сказаў камандзір дывізіі. Генерал-маёр гаварыў праўду: да пачатку зімы ў сорак першым ён вучыўся ў ваеннай акадэміі.
— Як прозвішча?
— Туравец, таварыш генерал.
Камандзір дывізіі накіраваўся да групкі байцоў, што пазіралі зводдалек на яго. Але тут выбег насустрач яму высокі, са шрамам на шчацэ, лейтэнант i стаў дакладваць. Генерал спыніўся.
— Што, патрывожыў фрыц? — запытаўся ён, разам насмешліва i спачувальна, падыходзячы да групкі. — Нічога не зробіш, прыдзецца цярпець... Фронт.
Сержант з нашыўкамі за раненне зухавата падтрымаў, што тут табе не ў мамкі за спіною, няньчыцца няма каму.
— Так, няньчыцца няма каму, — згадзіўся генерал. — А вось маці ёсць. Строгая, праўда, але ёсць... i добрая маці... Дывізія наша... Яна не дасць у крыўду, праўда, i спуску не чакайце ад яе.
Генерал стаў знаёміцца з байцамі. Ён любіў знаёміцца з навічкамі, любіў пагаварыць з імі, пахваліцца дывізіяй, — лепшая на фронце! Шчарбацюк пры выпадку расказваў, што прышоў у дывізію пад Арлом, начштабам палка, a стаў генералам, камдывам, што, калісьці, у грамадзянскую, ён быў таксама салдатам. Генерал у такія дні прыязджаў у кіцелі з залатой зоркай.
Сёння Шчарбацюку не давялося пагутарыць з навічкамі, бо прыехаў капітан са штаба дывізіі з паведамленнем, што камдыва тэрмінова выклікаюць на камандны пункт арміі.
Генерал-маёр адразу падаўся да машыны. Садзячыся поруч з шафёрам, ён заўважыў, што зухаваты сержант, з нашыўкамі за раненне, накінуўся за нешта на байца. Камандзір рукою падазваў лейтэнанта са шрамам на шчацэ: