— Нічыпар прышоў! — узрадавалася нейкая жанчына.
Лагер ажыў, заварушыўся, i да камісара з усіх бакоў пацягнуліся жанчыны з дзецьмі i без дзяцей, старыя i падлеткі.
Між ix крыху наводдаль Туравец з болем убачыў знаёмы строгі твар Шабуніхі. Яна яшчэ не ведае пра смерць мужа, камісару трэба будзе перадаць ёй страшную вестку.
«Як жа я скажу ёй гэта цяпер! Яна i без гэтага столькі перажыла за апошнія дні».
— Васілёк!— закрычала адна жанчына.
Яна кінулася да старэйшага хлопчыка, падхапіла на рукі, прыціснула да сябе..
— Сыночак мой! Дзе ж ты прападаў? Я ўся збалелася па табе. Дзяцінка мая!
Трое іншых дзяцей азіраліся навокал. Жанчыны спачувальна ахалі ды ўздыхалі. Дзе ж вашы маткі, бесхацінцы?
У натоўпе, што акружыў Тураўца, трывожна пыталіся пра бацькоў, пра знаёмых, пра становішча.
— Ці праўда, кажуць, партызаны хочуць нас пакінуць? — насцярожана заглянула ў вочы камісара пажылая, з васпаватым тварам, з поўнымі па-дзявочаму вуснамі жанчына.
Усе пазіралі на яго з трывогай i надзеяй. Туравец заўважыў, што на яго глядзяць так, нібы ён усё можа зрабіць. Што ж, ім патрэбна была надзея. А на каго яшчэ яны маглі спадзявацца тут, у лесе, як не на яго, якога добра ведалі i да якога часта звярталіся раней.
I Туравец стараўся трымаць сябе з такім спакоем i дзелавітасцю, нібы ён пэўна ведаў, што ўсё, нарэшце, будзе добра i на яго можна спадзявацца. Ён гаварыў, што партызаны ix абароняць, што ў брыгадзе багата сілы для гэтага, што ніхто не збіраецца ix адных тут пакідаць.
Акружыўшы яго, жанчыны ўважліва слухалі, перапытвалі, паўтаралі адна другой.
Бачачы перад сабою людзей, якія ловяць кожнае слова, Туравец стаў адчуваць, як у ім мацнее ўпартая сіла i тая ўсхваляванасць, якая робіць словы пераканальнымі. Не, не дарэмна яму вераць, ён будзе старацца зрабіць усё, што магчыма...
Размаўляючы з жанчынамі, Туравец заўважыў, што да яго праз натоўп прабіраецца Шабуніха. Твар у яе быў сурова задуменны, насцярожаны, нібы яна прадчувала няшчасце.
— Як там мой Змітро? Дужы?
Хоць Туравец быў чалавекам праўдзівым i суровым, ён рашыў не гаварыць жанчыне цяпер страшную праўду.
— Змітро? Не ведаю, — адказаў Туравец, намагаючыся пазіраць спакойна ў яе насцярожана-пільныя вочы.
Пазней, калі-небудзь пазней.
Толькі не цяпер.
Ён бачыў, што Аўдоцця пачула ў яго голасе нядобрае, i, каб запэўніць яе, зноў сказаў няпраўду:
— Учора бачыў, быў дужы. А пасля таго сустрэцца не даводзілася...
Угары, дзе на яркім блакіце неба ціха пагойдваліся іглістыя кроны, нябачны за галлём, шалёна страляючы па невядомай цэлі, шугануў «месершміт».
Жанчыны з крыкам кінуліся хто куды, толькі Шабуніха стаяла нерухома, сурова пазірала ў неба сухімі строгімі вачыма, прыціскаючы да грудзей дзіця.
Калі самалёт праляцеў i людзі пачалі зноў сыходзіцца, Туравец развітаўся з усімі. Ён павярнуўся да Ніны, якая супакойвала напалоханую дзяўчынку.
— Заставайся тут. Рыхтуй усіх да паходу. Тут тваё баявое месца, ты за яго адказваеш галавою.
— А што з сіротамі рабіць?
— З сіротамі? Што ж, будзеш пакуль ім маткаю.
Ён заспяшаўся ў атрад імя Кутузава.
На душы ў камісара ад усяго, што ён цяпер бачыў, было сумна, — ён думаў пра тоё, што ніхто, мусіць, гэтак не пакутуе на вайне, як маці i дзеці. Яму ўспомнілася ix трывога: «Ці праўда, што партызаны хочуць пакінуць нас?»
Хто мог сказаць ім такое? Яны, праўда, заміналі атрадам цяпер, у блакадзе, але хіба прыходзіла каму думка пакінуць ix? Пакінуць на расправу, на здзек?
Калі Туравец падыходзіў да атрада, над дрэвамі зноў нізка пранёсся знішчальнік. Там i тут прагучала некалькі стрэлаў. Непадалёк у прагаліне між соснаў ён убачыў высокага цыбатага ў клетчатым, пінжаку хлопца, які цэліўся з вінтоўікі ўслед самалёту.
Камісар падбег да яго, схапіў за плячо, але ў той жа час раскаціста бахнуў стрэл.
— Хто дазволіў?! Куды паліш?
Баец апусціў вінтоўку, павярнуў да камісара зямлісты, здзіўлены твар.
— Па самалёту, — адказаў ён не зусім упэўнена.
— У белы свет, а не па самалёту! Патроны трэба берагчы...
Раздзел ІІІ
1...
Уранку старшага лейтэнанта Аляксея Лагуновіча, камандзіра танкавай роты, выклікалі ў штаб брыгады. Вестку гэту прынёс яму пасыльны ад камбата. Старшы лейтэнант тады праводзіў у хаце параду з камандзірамі экіпажаў.
— Іду, — кінуў коратка Лагуновіч пасыльнаму.— Аднаго мяне, ці яшчэ каго?