— Давай усіх, каго можаш! Толькі хутчэй!
— У мяне, ты ведаеш, усё хутка робяць.
Камандзір атрада адразу накіраваў пасыльных.
Выслухаўшы ўважліва да канца разведчыка, ён адпусціў таго, павярнууся да Тураўца, параіў:
— A ў трэцюю i восьмую пашлі майго камісара.
— У трэцюю я пайду сам, — рашыў раптам Туравец.— Парадую i пагляджу, як народ жыве.
4...
Тураўца ў трэцюю роту правёў маладзенькі хлопчык-разведчык. Да пярэдняга краю прышлося прабірацца то паўзком ад ямкі да ямкі, то перабежкамі, слухаючы посвіст куль i мін. Яшчэ не дабраўся ён да роты, як наводдаль за лесам пачуўся, грозна нарастаючы, гул. Каб самалёты не засціглі яго на адкрытым месцы, Туравец заспяшаўся i хутка ўваліўся ў акопчык.
Ён убачыў перад сабою кулямётчыка Крыўца.
— Ca святам!.. Навіны. Ca сталіцы! — прамовіў Туравец так, каб яго можна было пачуць.
— З Масквы?— Крывец панура азірнуўся на неба, якое запаўняў гул.— Эх, паслухаць нельга!
З-за галін двух блізкіх асінак, з-за трапяткога лісця выплыла важка некалькі «юнкерсаў». Прайшоўшы паволі над акопамі, яны развярнуліся. Крывец хутка зняў свой кулямёт, паставіў у кутку акопа.
Два з «юнкерсаў», як каршуны, сталі крута падаць, з гнятучым выццём праляцелі блізка над акопчыкам. Праз выццё пачуўся ўедлівы енк. Туравец i кулямётчык у цесным акопчыку, сціснуўшыся, замерлі ў чаканні. Енк зніжаўся. Яго перапыніў грымотны выбух, ад якога скалыхнулася зямля. Раз, другі, трэці, пяты... На Тураўца i кулямётчыка пасыпаліся камякі зямлі.
Потым адзін з самалётаў павярнуў назад, a другі яшчэ на развітанне зрабіў круг. Пад ім вырас белы клубок, які стаў зніжацца i распаўзацца, пабліскваючы мноствам дробных лісткоў. Зрабіўшы яшчэ адзін круг далей i выкінуўшы яшчэ адзін клубок, самалёт пайшоў услед за першым. Гэта былі лістоўкі. Крывец, атрасаючы зямлю, глядзеў на ix злымі вачыма i нават вылаяўся.
Лістоўкі, калышучыся, паволі спускаліся, лажыліся на галлё дрэў, на траву. Адна з ix упала на плячо Крыўца. Камісар узяў паперку, хутка прабег вачыма. «Партызаны... Камісары вядуць вас на пагібель... яны ратуюць сваю скуру. Вы акружаны жалезным кальцом нямецкіх войск... Супраціўляцца безнадзейна! — пагражалі вялікія чорныя літары. — Кідайце зброю...»
Туравец змяў лістоўку i кінуў з агідай.
У акоп Крыўца спрытна ўскочыў сусед, шыракаплечы падрыўнік Шашура. Яму, жваваму, непаседліваму чалавеку, якому было цесна ў адзіночцы-ямцы, вельмі хацелася пагаварыць з камісарам.
Крывец прыпаў шчакой да гладкага прыклада i націснуў спускавы кручок. Прагучала кароткая скупая чарга. Крывец палажыў прыклад на зямлю i спакойна адвярнуўся ад кулямёта:— Яшчэ аднаго...
— Туды яму i дарога!
Туравец пераказаў навіны. Грукат бою перашкаджаў слухаць, i абодва часта перапытвалі камісара.
— Так... Значыцца, сяўбу скончылі? A ў Туркменістане — ячмень убіраюць? Вось — цуд! Тут у нас такое... а там — сеюць i жнуць!
— Жнуць!— ашчасліўлена прамовіў Крывец.
Крывец час-ад-часу сачыў за полем, не здымаючы кулямёта.
— Значыцца, таварыш камісар, хутка фрыцу капец?
— Дагавор з Чэхаславакіяй! Здорава!— выпаліў нецярплівы i гарачы падрыўнік.
У яго жвавых, крыху гарэзных вачах, якія часта мяняліся, адбівалася ўсё, што дзеялася ў неспакойнай душы падрыўніка. Душа гэтая, трэба сказаць, была шырокая i неўраўнаважаная i рабіла нямала клопату камандзірам i камісару, але Туравец любіў Шашуру за шчырасць i сілу пачуцця, хоць звычайна трымаў сябе ў дачыненні да яго сурова. Зводку слухаў падрыўнік уважліва, раз-по-раз пазіраючы з захапленнем на Крыўца.
— Гэта — факт. Усё да таго ідзе!.. Да канца!.. Нядоўга ўжо!.. — уставіў спакойна кулямётчык, сочачы за полем. Крывец быў зусім не падобны на таварыша. Ён быў стрыманы, разважлівы чалавек, скупы ў рухах i ў выяўленні пачуццяў. Ніхто не бачыў, каб Крывец калі-небудзь вельмі радаваўся, затое ён i не сумаваў нібы ніколі. Крывец лічыўся адным з лепшых кулямётчыкаў у брыгадзе.
Шашура не мог ніяк супакоіцца.
— Не дарэмна гэта — пра Чэхаславакію! Не дарэмна!..
— Я кожны раз, як паслухаю такое, дык нібы дужэю. Сілы больш i біцца лепш хочацца.
— I мне, хлопцы, калі я слухаў радыё,— загаварыў па-сяброўску Туравец,— падумалася: няхай нам горка, няхай яны, нечысць гітлераўская, ціснуць нас, шалеюць, ўсё ж не яны, а мы — гаспадары на зямлі. Яны шалеюць — здыхаючы!.. Не трэба вешаць галаву. Адзін раз не ўдалося, другі паспрабуем, ды з большай сілай, з большай злосцю! Галоўнае — не вешаць галаву!
— Было такое, чаго таіцца,— шчыра прызнаўся Шашура.— Як пабачыў ноччу,— не ўдалося, трэба адступаць назад i сядзець амаль без патронаў, думаў, зараз будзе капец. А цяпер — не! Не на такіх наскочыў, фрыц! Толькі б адбіць у фрыцаў пабольш боепрыпасаў. А вы папрасіце, таварыш камісар, фронт, каб прыслалі патронаў. Тады мы так ірванем, што пер'е паляціць з гэтых фрыцаў!— «Ірванем» было любімае слова Шашуры.