— Чаму?
— Для салдата ёсць фронт...
— Салдат павінен рабіць тое, што яму скажуць.
— Але на гэта ёсць... спецыяльныя людзі.
— Iм xaпae таксама. Ты наіўны, Келер! Наіўны, як дзіця. Хіба тут не вайна?..
— Вайна? З дзецьмі...
— А што?! Глядзі, — ён абцасам прымяў i прыціснуў траву, потым адставіў бот убок.
Трава ў ямцы з-пад абцаса дзе-ні-дзе пружыніста ўзнімалася.
— Заўтра яна, Келер, уся выпрастаецца. Каб не паднялася, яе трэба ірваць з коранем.
Ён вырваў жмут травы з зямлёю, змяў i кінуў прэч.
— Усё роўна, — п'яным непаслухмяным языком прамармытаў ефрэйтар. — Кроў, дзеці... бр-р.
«Ён плявузігае такое, за што можа не паздаровіцца», — лейтэнант неспакойна азірнуўся, ix, здаецца, ніхто не слухаў: падвыпіўшы, салдаты шумелі кожны на свой лад. — «Ці, можа, ён разыгрывае мяне?..» Клямт хацеў асекчы лёгкадумца, але Келер апярэдзіў:
— Вам не хочацца дамоў?
— Не, не хочацца!..
— Добра там... — з зайздрасцю прамовіў Келер. — Раскоша! Зайздрошчу. А тут хоць павесься з нуды.
Клямт падумаў, што размову гэту трэба канчаць, i непрыязна, з ноткай узлаванасці, адрэзаў:
— Хутка нуда твая скончыцца!
Клямт кіўнуў туды, дзе доўгім зубчатым, радам сінеў лес i чуліся выбухі i страляніна...
Раздзел VIII
1...
Грэчка амаль тры дні блукаў адзін па лесе.
Вярнуцца дамоў не давялося. Ён у першы ж дзень падышоў да сяла, але зайсці туды пабаяўся, бо ў вёсцы былі фашысты.
Грэчка здалёк, стоячы на ўскраі лесу, назіраў за тым, што рабілаея, прадчуваючы нядобрае. Потым да яго дайшла страляніна, а следам за гэтым пачалі ірвацца на ўзлессі снарады.
Грэчка кінуўся назад у гушчар.
На другі дзень, раніцай, на невялікім хутарку яму ўдалося дасаць крыху хлеба, i ён два дні хаваўся ў вільготным паўзмроку лясной гушчыні, прыслухоўваючыся да таго, што рабілася навокал. Там i тут чулася аўтаматная страляніна, а часам гарматныя выбухі.
Ен стараўся аддаліцца ад ix, але страляніна паступова набліалася з усіх бакоў.
Аднойчы Грэчка ледзь не наткнуўся на гітлераўцаў.
Адтуль, куды кіраваў ён, шукаючы цішыні, данеслася нямецкая гаворка. Ён адразу прыпаў да зямлі i ўбачыў непадалёк у прагаліне палявую кухню i групу салдат, што сядзелі на траве. Зброя ix ляжала на зямлі. Яны абедалі. Не помнячы сябе, Грэчка стаў адпаўзаць назад, потым ускочыў i пабег.
Ён спыніўся ў густым лазняку, сеў пад куст i стаў прыслухоўвадда. Хутка там, адкуль прыбег ён, пачулася страляніна. Потым данесліся стрэлы з другога боку. Яны паступова набліжаліся.
«Прачосваюць лес», — падумаў уцякач.
Нечакана ён пачуў поруч трэск галля i мігам ускочыў.
З зарасніку на яго выбегла жанчына з ускудлачанымі валасамі.
Яна вяла за руку дзіця. У вачах жанчыны быў жах. Убачыўшы раптам перад сабой незнаёмага чалавека, яна спалохалася, але, прыгледзеўшыся, ціха, спакутавана ўскрыкнула:
— Божа! Ды гэта ж свой, здаецца!
Цяжка i часта дыхаючы, яна падышла да Грэчкі.
— Як добра, што свайго чалавека спаткала! А то ж перапалохалася... Ледзь уцякла ад ix... Смерць, думаю, прышла... Як добра, што свой чалавек тут... Дзе нашы, далека?
Уся яе надзея была цяпер на Грэчку, яна пазірала на яго, як на паратунак.
Той незадаволена адступіў, мармычучы:
— Я таксама адзін...
Не, ён не хацеў браць на сябе чужы клопат. Ён хоча быць адзін, адзін.
Але жанчына не адставала, ішла ўслед.
— Выратуй, дапамажы, саколік! He кідай, вазьмі нас... Не кідай... Куды ты, не кідай! А божа!
Грэчка раззлаваўся, вылаяўся. Не стрымліваючы больш сябе, баязліва рынуўся наўцёк ад яе. Адбегшы далей, убачыўшы, што яе няма, ён спыніўся.
Страляніна i воклічы ўсё набліжаліся.
У нейкую хвіліну Грэчка непадалёк пачуў жахлівы адчайны крык жанчыны i стрэлы.
«Тая напэўна»,— мільганула ў Грэчкі думка. У яго грудзях пахаладзела. Ён зашыўся глыбей у куст, з жахам заўважаючы, што лісце яшчэ не зусім распусцілася, што куст свеціцца скрозь, што ўхавацца цяжка. Гітлераўцы з крыкамі набліжаліся, угары пасвіствалі кулі.
Уціснуўшыся тварам у зямлю, ён нічога не бачыў, думаючы аб адным, каб як-небудзь гэта навала прайшла міма.
Раптам ля яго пачуўся голас, які прагучаў, як стрэл:
— Устаць!
Грэчка спіною адчуў, што гэта адносіцца да яго, але не варухнуўся, нібы прыклеены да зямлі.
Нехта злосна стукнуў яго наском бота ў бок, i тады ён падняўся. Перад ім стаяла некалькі гітлераўцаў з аутаматамі.
Ён анямеў, чакаючы, што зараз жа яго застрэляць або прыдумаюць нейкую жахлівую смерць.