— Давайце аганьку! — перадаваў ён. — Больш шуму! I не стойце на адным месцы, наказаў камбрыг. Манеўруйце— тут стрэліў, там.
— Зробім! Аганёк будзе! Не згасне! — крыкнуў Шашура.
Птлераўцы неўзабаве заўважылі гарматку, сталі асыпаць яе кулямі. Каля яе страшна было падняцца. Шашура гатовы быў кінуць, хай яна згарыць, — столькі з ёй клопату. Але артылерыст не здаваўся. Ён нібы не заўважаў нічога, біў i біў. Было відаць, што пакуль ёсць хоць адзін снарад, гармата не сціхне.
3...
Туравец быў у варотах, прабітых брыгадаю, сачыў за пераходам. У «вароты» ішлі людзі з сямейнага лагера: маткі, дзеці, старыя. Яны былі напалоханы страшэннаю стралянінаю. Усе імкнуліся як мага хутчэй праскочыць праз гэтае пекла. Дзеці ад страху крычалі, але ix крыкі глушыла страляніна. З левага боку аднекуль білі гарматы. Свідруючы паветра, з пранізлівым свістам снарады праносіліся над натоўпам i выбухвалі зусім непадалёк.
Шабуніха старалася не паддавацца страху i стрымлівала неадольнае жаданне бегчы. Яна вяла дзяцей, моцна сціскаючы ix рукі, баючыся больш за ўсё, каб яны, чаго добрага, не згубіліся ў гэтай бурлівай плыні. Яна ішла маўкліва, сціснуўшы губы. Поруч, намагаючыся не адстаць ад Шабуніхі, цягнулася старая жанчына, якая з ёй ішла заўсёды разам. Як i тады, на балоце, яна ўсё шаптала: «Божа мой... божа мой».
У гэтым жа натоўпе была i Ніна... Яна трымала на руцэ дзяўчынку, якая, прыціснуўшыся галоўкаю да яе грудзей, спалохана ўздрыгвала, як птушка, пры кожным недалёкім выбуху.
Раптам два снарады ўлучылі ў натоўп. У цемры са скрыгатам ускінуліся адзін за адным чырвоныя выбліскі. Людзі кінуліся хто куды, адны збочылі, каб абысці гэтае месца, другія падаліся ад страху назад.
Ніну ледзь не збілі з ног.
Сутыкаючыся з агульнаю плынню, яны запынялі pyx, падымалі паніку. Многія з тых, што ішлі следам, павяртаючы назад, не ведалі, што сталася, i тлумачылі кожны па-свойму. Больш чулася: «Немцы перарэзалі!.. Страляюць!..» Другія стаялі разгублена, не разумелі, што робіцца, ці не верылі ў чуткі, трэція, больш настойлівыя, імкнуліся прабіцца наперад. Рух людзей прыпыніўся, стаў бязладным. Нельга было траціць ніводнай хвіліны, a людзі тапталіся на месцы.
Іуравец, як толькі пабачыў замяшанне, кінуўся ў гушчу натоўпу. Трэба было зараз жа патушыць страх у гэтых сотнях ператрывожаных людзей.
— Сто-о-ой!
Яго нямоцны хрыплы голас патануў у шуме, як у навальніцу. Толькі бліжэйшыя пачулі яго. Туравец узняў здаровую руку.
— Сто-ой!!!
Многія з людзей пазналі камісара. Спыніліся, трывожна глядзелі на яго, чакалі. Далей ад Тураўца па-ранейшаму была мітусяніна.
— Куды?! Назад? Там — фашысты. Туды, туды, — махнуў ён рукой. — Там нашы. Туды! Наша ўзяла... Хутчэй! Туды, туды!..
Невядома, ці гэтыя словы, ці сама знаёмая постаць камісара, ці яго рашучы, суровы выгляд падзейнічалі на людзей, але тыя, адчуў ён, паслухаліся.
— Не замінайце другім. Туды!.. Хутчэй! Пакуль не позна... туды!.. Туды-ы! Хутчэй!
Ён кінуў рукой наперад. I людзі падпарадкаваліся. Яны павярнулі i рушылі туды, куды ён паказваў, спачатку нерашуча, потым смялей. Ішлі перш тыя, хто быў бліжэй да камісара. Але да ix далучаліся іншыя, бачачы, што шлях наперад прабіты.
А Туравец стаяў у сярэдзіне, у гушчы людской плыні, сустракаў, падбадзёрваў, загадваў.
— Не спыняйцеся. Смялей, смялей!
Людзі спяшаліся, спатыкаліся, падалі, ускоквалі. Усе, хто мог, ішлі ўподбег, задыхаючыся, выбіваючыся з сілы, не шукаючы сцежак, не заўважаючы ні зямль ні неба, імкнучы туды, куды рушылі пярэднія.
Ішлі жанчыны, дзеці, старыя. Маткі, сёстры, сыны, дзяды i ўнукі. Ix неепакойныя твары асвятляліся белым бляскам ракет i трапяткімі ўсплёскамі недалёкіх выбухаў... Пралескацела некалькі фурманак з партызанамі. Коні ад выбухаў пудліва ўздрыгвалі... Некалькіх параненых вялі пад рукі. Адна жанчына — убачыў Туравец — ледзь валакла ногі. Галава без хусткі была зняможана адкінута назад...
Зноў — маткі, дзеці, старыя, па аднаму i групкамі.
Туравец мімаволі шукаў у цемры між ix постаць Марыі Андрэеўны. Яе не было відаць. Хоць ён i ведаў, што знайсці яе тут амаль немагчыма, трывога яго мацнела па меры таго, як людзі ішлі i ішлі паўз яго.
Чаму яе няма? Дзе яна?
4...
На флангах мацнеў бой. Гітлераўцы спрабавалі атакаваць партызан, але ім прышлося адступіць. Заўважаючы, як мацнее ix агонь з абодвух бакоў, Ермакоў усё больш пераконваўся, што яны рыхтуюцца да новай атакі. Звязвацца з імі надоўга было небяспечна, бо да ix маглі падысці падмацаванні, i камбрыг стараўся закончыць бой хутчэй.