Гледзячы на яе валасы, што выбіліся з-пад хусткі, на шыю, на бесклапотны, даверлівы ў сне твар, ён адчуў, што шчасце без яе немагчыма.
Раздзел IV
1...
Сяло Аксаніна, дзе прайшлі першыя гады маленства, Чарняхоўскі ледзьве помяіў: калі яму было толькi сем год, бацькам давялося перабрацца на новае месца. Пан Навінскі, у якога бацька Івана быў «пры конях», купіў у другога пана новы маёнтак, i конюху са сваёй сям'ёй давялося ехаць за ім.
Яны сталі жыць у Вербаве.
Жыццё ў Вербаве збоку амаль нічым не рознілася ад ранейшага. Як i да гэтага, у бацькі не было ні сваёй зямлі, ні нават уласнага «кутка»: жыць даводзілася, як на татары, у панавай хане «для конюхаў», за якую пан штомесяца «выварочваў» частку бацькавага жалавання.
Ад сяла была блізка станцыя Вапнярка. Станцыя тады здавалася малому Ясю, як звалі Чарняхоўскага ў сяле, нейкім казачным краем. Пазіраючы на паравозы, слухаючы свісткі, лязг буфераў, ён нямеў ад захаплення. Машыністы, сцэпшчыкі, стрэлачнікі былі героямі яго мар. Калі Яся пыталіся, кім ён будзе, малы адказваў цвёрда:
— Ці машыністам, ці стрэлачнікам.
На гэтай станцыі Ясь стаў потым вучыцца ў школе. Вучоба давалася яму лёгка, асабліва арыфметыка. Бацька быў вельмі задаволены, што Ясь так добра рашае задачы, — ён лічыў арыфметыку «галоўнай навукай у жыцці».
— Калi чалавек, сынку, умее добра лічыць, ён — ого! Такога, сынку, ніхто не ашукае...
Ясь быў жвавы, неспакойны i вясёлы. Па нейкай няпісанай умове вербаўскія дзеці выбралі яго сваім верхаводам. Ва ўсіх гульнях, у паходах Ясь быў заўсёды ў першай ролі...
A між тым у Вербаве адбываліся незвычайныя падзеі.
Прышла рэвалюцыя. Пан Навінскі ўцёк, i сяляне падзялілі панскі хлеб, некалькі мяшкоў якога прынёс дамоў i задаволены бацька. Але хутка зноў надышоў кепскі час. Пану Навінскаму ўдалося вярнуцца з немцамі, i хлеб, які яшчэ застаўся, адабралі, а бацьку прагналі з «двара».
Сталі галадаць...
I тут неспадзявана здарылася яшчэ горшае няшчасце. Ад тыфу злеглі бацька i маці, злеглі, а праз некалькі дзён памерлі. Амаль у адзін час.
Ясь стаў сіратою, разам з пяццю сваімі сёстрамі i братамі...
Яму тады было дванаццаць год. Ясь пачаў сам «зарабляць хлеб»: летам i ўвосень ганяў на пашу вербаўскую жывёлу, пёкся цэлымі днямі на сонцы, мок на дажджы, стыў у асеннюю непагадзь.
Школа была закрыта, але яму хацелася вучыцца. Урываючы грошы са свайго маленькага заработку, ён хадзіў на «заняткі» да хворага настаўніка.
— У цябе, Ясь, добрая галава, — сказаў яму неяк настаўнік. — Калі ты вырасцеш, ты будзеш вялікім чалавекам.
— Вядома,— згаджаўся Ясь, не зусім разумеючы слоў настаўніка, — калі я вырасту, я буду вялікім...
З Вербава ён падаўся на чыгунку i стаў працаваць рамонтным рабочым. Летам мянялі шпалы, выполвалі траву на пуці. Зімой таксама працы хапала: узяўшы лапаты, выходзілі на «дарогу», адкідвалі з яе снег, ставілі агарожы з абодвух бакоў насыпу...
На другую зіму, крыху папрацаваўшы падручным слесара ў чыгуначных майстэрнях, ён уладзіўся правадніком на таварных ад Вапняркі да Адэсы — суправаджаў важныя грузы.
У тыя гады, адным з першых уступіўшы ў камсамольскую ячэйку, Ясь жыў, можна сказаць, ужо кіпучым, багатым жыццём.
Абстаноўка была трывожная: недалёка ад сяла дзейнічалі банды.
— Калі прыдуць бандзюкі, нас усіх пераб'юць, — сказаў аднойчы пасля сходу, што зацягнуўся да позняга вечара, хтосьці з камсамольцаў. — Яны даўно ўжо востраць зубы...
— Не пераб'юць! Мы мацней за ix... — адгукнуўся спакойна Ясь.— A калі i паткнуцца,— возьмем стрэльбы ды так ix спаткаем!..
Ён быў заўсёды смелы i рашучы. Можа, за гэта яго так любілі, паважалі i слухаліся...
Ён не ведаў, куды падзець энергію, якая бурліла ў iм. Чым толькі ён ні займаўся ў клубе: выступаў у спектаклях, у аркестры іграў, спяваў у хоры, «выпускаў» газету, пісаў у яе артыкулы i нават вершы. Здольны да музыкі, ён умеў іграць на ўсіх струнных інструментах, якія былі ў вёсцы.
Гарачы хлопец з чорнай чупрынай, апрануты ў вялікую не па росту гімнасцёрку, у сіняе з бліскучымі леямі галіфэ, быў лепшым прамоўцам ад камсамольцаў на вербаўскіх дыспутах. Асабліва ўдала выступаў малады прамоўца на дыспуце: «Ці ёсць бог?» У Яся была на дзіва добрая памяць, — столькі розных вестак i фактаў ён помніў, i гаварыў ён з такім натхненнем, што ніхто не мог пераспрачаць яго.
Ужо тады можна было заўважыць у ім багата адоранага таленавітага чалавека, кіпучая натура якога шукае сабе шлях.