«Слухаючы вас, адчуваеш прыбытак сіл. Дух узнімаецца».
«Вунь зямля як заворана!» ускрыкнуў Кастанжогла з горкім пачуццём смутку, паказваючы на схіл гары. «Я не магу больш тут заставацца: для мяне смерць глядзець на гэты непарадак і спусташэнне. Вы цяпер можаце з ім скончыць і без мяне. Адбярыце ў гэтага дурня хутчэй скарб. Ён толькі ганьбіць божы дар». I, сказаўшы гэта, Кастанжогла ў зласлівым настроі ўсхваляванага духу развітаўся з Чычыкавым і, дагнаўшы гаспадара, пачаў таксама развітвацца.
«Злітуйцеся, Канстанцін Фёдаравіч», гаварыў здзіўлены гаспадар: «толькі вось прыехалі — і назад!»
«Не магу. Мне канешне патрэбна быць дома», сказаў Кастанжогла. Развітаўся, сеў на сваю пралётку і паехаў.
Здавалася, як быццам Хлабуеў зразумеў прычыну яго ад’езду.
«Не вытрымаў Канстанцін Фёдаравіч», сказаў ён: «не весела такому гаспадару, як ён, глядзець на гэтакае бязладнае кіраванне. Паверце, Павел Іванавіч, што нават збожжа не сеяў у гэтым годзе. Як сумленны чалавек! Насення не было, не кажучы пра тое, што няма чым араць. Ваш брат, Платон Міхайлавіч, кажуць, выдатны гаспадар; пра Канстанціна Фёдаравіча што ўжо і гаварыць! гэта Напалеон свайго роду. Часта, дапраўды, думаю: ну, чаму столькі розуму даецца ў адну галаву? ну, няхай-бы хоць кроплю яго ў маю дурную.
Тут, глядзіце, паны, асцярожней цераз мост, каб не шабоўснуць у лужыну. Дошкі вясной загадваў паправіць... Больш за ўсё шкада мне мужычкоў бедных; ім патрэбны прыклад, але з мяне што за прыклад? Што загадаеце рабіць? Вазьміце іх, Павел Іванавіч, пад свой загад. Як прывучыць іх да парадку, калі сам бязладны? Я адпусціў-бы іх даўно на волю, але з гэтага не будзе ніякага толку. Бачу, што раней трэба прывесці іх у такі стан, каб умелі жыць. Патрэбен строгі і справядлівы чалавек, які пажыў бы з імі доўга і асабістым прыкладам нястомнай дзейнасці... Рускі чалавек, бачу па сабе, не можа без паганятага: так і задрэмле, так і закісне».
«Дзіўна», сказаў Платонаў: «чаму рускі чалавек здольны так задрамаць і закіснуць, што, калі не глядзіш за простым чалавекам, зробіцца і п’яніцам, і нягоднікам».
«Ад недахопу асветы», заўважыў Чычыкаў.
«Бог ведае, ад чаго. Вось мы-ж адукаваліся, слухалі ва універсітэце, а на што вартыя? Ну, чаму я навучыўся? Парадку жыць не толькі не навучыўся, а яшчэ горш — навучыўся майстэрству пабольш растрачваць грошай на ўсякія тонкасці ды камфорты, больш пазнаёміўся з такімі прадметамі, на якія патрэбны грошы. Ці таму, што я без ладу вучыўся? — Не, таксама-ж і іншыя таварышы. Два, тры чалавекі здабылі. сабе сапраўдную карысць, дый то таму, магчыма, што і так былі разумнымі, а астатнія-ж толькі і стараюцца ўведаць тое, што псуе здароўе ды выманьвае грошы. Дальбог! А што я ўжо думаю: іншы раз, дапраўды, мне здаецца, што быццам рускі чалавек—нейкі вось прапашчы чалавек. Хочаш усё зрабіць—і нічога не можаш. Усё думаеш — з заўтрашняга дня пачнеш новае жыццё, з заўтрашняга дня сядзеш на дыету; але дзе там: да вечара таго-ж дня так аб’ясіся, што толькі вачамі лыпаеш, і язык не варочаецца — як сава сядзіш, гледзячы на ўсіх — дапраўды! I гэтак усё».
«Так», сказаў Чычыкаў, усміхнуўшыся: «гэтая гісторыя бывае».
«Мы зусім не для разважлівасці народжаны. Я не веру, каб з нас быў хтосьці разважлівым. Калі я бачу, што іншы нават і прыстойна жыве, збірае і ашчаджае грошы, не веру я і таму. На старасці і яго чорт зблытае: спусціць потым раптам усё. I ўсе так, дапраўды: і асвечаныя і неасвечаныя. Не, чагосці іншага не стае, а чаго — і сам не ведаю».
Па дарозе назад малюнкі былі тыя-ж самыя. Неахайны непарадак так і выяўляў адусюль брыдотнае сваё аблічча. Дадалася толькі новая лужына сярод вуліцы. Усё было закінута і запушчана як у мужыкоў, так і ў пана. Злосная баба, у замасленай дзярузе, да поўсмерці прыбіла бедную дзяўчынку і лаяла на ўсе бакі кагосьці ў трэцяй асобе, заклікаючы ўсіх чарцей. Воддаль два мужыкі глядзелі з стаічнай абыякавасцю на гнеў п’янай бабы. Адзін чухаў у сябе ніжэй спіны, другі пазяхаў. Пазяханне відаць было на будынках, стрэхі таксама: пазяхалі. Платонаў, гледзячы на іх, пазяхнуў. Лата на лаце. На адной хаціне замест страхі ляжалі цалкам вароты; вокны праваліліся і былі падпёрты жэрдкамі, украдзенымі з панскага свірна. Як відаць, у гаспадарцы праводзілася сістэма. Трышкіна каптана: абразаліся закаўрашы і фалды налатанне локцяў.