«У горад? Ды як-жа?.. А дом як пакінуць? У мяне-ж народ або злодзей, або шэльма: за дзень так абчысцяць, што і кафтана не будзе на чым павесіць».
«Дык ці не маеце каго знаёмага?»
«Ды каго-ж знаёмага? Усе мае знаёмыя памерлі, або раззнаёміліся. Ах, бацюхна! як не мець, маю!» закрычаў ён. «Знаёмы-ж мне сам старшыня, прыязджаў нават у старыя гады да мяне, як не ведаць! аднакарытнікамі былі, разам па платах лазілі! Як не знаёмы? такі ўжо знаёмы! дык ці не да яго ўжо напісаць!»
«I вядома да яго».
«Як-жа, такі ўжо знаёмы! у школе былі прыяцелі».
I на гэтым драўляным твары раптам мільгануў нейкі цёплы прамень, выявілася не пачуццё, а нейкі бледны адбітак пачуцця, з’ява, падобная да нечаканага з’яўлення на паверхні вады тапельца, які выклікаў радасны крык у натоўпе, што абступіў бераг. Але дарэмна ўзрадаваныя браты і сёстры кідаюць з берагу вяроўку і чакаюць, ці не мільгне зноў спіна, або стомленыя намаганнямі рукі — з’яўлённе было апошнім. Глуха ўсё, і яшчэ больш страшнай і пустыннай робіцца пасля таго заціхшая паверхня стыхіі. Так і твар Плюшкіна ўслед за мільгануўшым на ім пачуццём зрабіўся яшчэ больш бяздушным і яшчэ больш пошлым.
«Ляжала на стале чвэртка чыстай паперы», сказаў ён, «ды не ведаю, куды запрапала: людзі ў мяне такія нягоднікі!» Тут пачаў ён заглядаць пад стол, і на стол, шукаў усюды і нарэшце закрычаў: «Маўра! а Маўра!» На голас з’явілася жанчына з талеркай у руках, на якой ляжаў сухар, ужо вядомы чытачу. I між імі адбылася такая размова:
«Куды ты падзела, разбойніца, паперу?»
«Дальбог, пане, не бачыла, апрача невялікага кавалачка, якім вы мелі ласку накрыць чарку».
«А вось я па вачах бачу, што падцібрыла».
«Ды нашто-ж бы я падцібрыла? Мне-ж карысці з яе ніякай, я-ж граматы не ведаю».
«Хлусіш, ты занесла панамарчуку: ён крыху разумее, дык ты яму і занесла».
«Ды панамарчук, калі захоча, дык дастане сабе паперы. Не бачыў ён вашага шматка».
«Вось пачакай-жа: на страшным судзе чэрці прыпякуць цябе за гэта жалезнымі рагаткамі, вось пабачыш, як прыпякуць!»
«Ды за што-ж прыпякуць, калі я не брала і ў рукі чвэрткі? Хутчэй ужо другой якой бабскай слабасцю, а зладзействам мяне яшчэ ніхто не папракаў».
«А вось чэрці цябе і прыпякуць! скажуць: «А вось табе, шэльма, за тое, што пана ашуквала!» ды гарачым вось цябе і прыпякуць».
«А я скажу: «няма за што! дальбог, няма за што, не брала я»... Ды вунь яна ляжыць на стале. Заўсёды без дай-прычыны папракаеце!»
Плюшкін убачыў, сапраўды, чвэртку і на хвіліну спыніўся, пажаваў губамі і сказаў: «Ну, што-ж ты расхадзілася так: вось якая задзірлівая! Ёй скажы толькі адно слова, а яна ўжо ў адказ дзесяць! Схадзі вось прынясі агню запячатаць пісьмо. Ды чакай, ты схопіш сальную свечку, сала справа топкая: згарыць — ды і няма, толькі страта, а ты прынясі вось мне лучынку!»
Маўра пайшла, а Плюшкін, сеўшы ў крэсла і ўзяўшы ў рукі пяро, доўга яшчэ варочаў на ўсе бакі чвэртку, прыдумваючы: ці нельга адарваць ад яе яшчэ васьмушку, але нарэшце пераканаўся, што ніяк нельга; усунуў пяро ў чарнільніцу з нейкай запляснелай вадкасцю і мноствам мух на дне і пачаў пісаць, выстаўляючы літары, падобныя да музычных нот, стрымліваючы штохвіліны спрыт рукі, якая расскоквалася па ўсёй паперы, лепячы скупа радок на радок і не без жалю падумваючы аб тым, што ўсё яшчэ застаецца шмат чыстага месца.
I да такой нікчэмнасці, дробязнасці, гадасці мог апусціцца чалавек! мог так змяніцца! I падобна гэта да праўды? Усё падобна да праўды, усё можа здарыцца з чалавекам. Цяперашні-ж палкі юнак адскочыў-бы з жахам, калі-б паказалі яму яго-ж партрэт у старасці. Забірайце-ж з сабой у дарогу, выходзячы з мяккіх юнацкіх гадоў у суровую жорсткую мужнасць, забірайце з сабой усе чалавечыя пачуцці, не пакідайце іх на дарозе, не падымеце потым! Грозная і страшная старасць, што чакае нас наперадзе, і нічога не зварочвае, нічога не аддае назад! Магіла больш міласэрная за яе, на магіле напішацца: тут пахаваны чалавек! але нічога не прачытаеш у халодных бяздушных рысах бесчалавечнай старасці.
«А ці не ведаеце вы якога-небудзь вашага прыяцеля?» сказаў Плюшкін, складаючы ліст: «якому-б патрэбны былі беглыя душы».
«А ў вас ёсць і беглыя?», хутка запытаў Чычыкаў схамянуўшыся.
«Вось у тым і справа, што ёсць. Зяць прабаваў даведвацца: гаворыць, быццам і след іх прастыў, але-ж ён чалавек ваенны: майстар прытупваць шпорай, а каб зрабіць захады па судах...»