Таццяна Шамякіна
НА ЛІНІІ ПЕРАСЯЧЭННЯ
Літаратурна-крытычныя нататкі
Падрыхтаванае на падставе: Шамякіна Таццяна, На лініі перасячэння. Літаратурна-крытычныя нататкі, — Мастацкая Літаратура: Выдавецтва, 1981. — 143 с.
Рэдактар: А. І. Сямёнава
Copyright © 2013 by Kamunikat.org
У пошуках гармоніі
Міхась Стральцоў стаў вядомым як пісьменнік у пачатку 60-х гадоў, у час, калі многа гаварылі пра лірычны стылёвы напрамак як самастойны і адзін з найбольш цікавых у сучаснай савецкай прозе. Рост лірычнай прозы ў гэтыя гады можна тлумачыць рознымі прычынамі: і пошукам новых прыёмаў тыпізацыі, і павышанай цікавасцю да ўнутранага свету чалавека, і значнасцю маральна-этычных праблем у сучасным грамадстве, і імкненнем пісьменнікаў да філасофскага асэнсавання рэчаіснасці. Зразумела, лірычная проза існавала і раней. Але менавіта ў гэты час адбывалася размежаванне розных стылёвых плыняў. Лірычнасць савецкай прозы ўзнікла на аснове адзінства ідэалаў асобы і грамадства. Пісьменнікі-лірыкі паэтызуюць свет чалавечых пачуццяў і думак, эмацыянальна-ўсхваляваная споведдзю выяўляюць свае адносіны да свету. Творы В. Бергольц, Ул. Салаухіна, А. Ганчара, Я. Брыля, Ч. Айтматава, Ю. Смуула і многіх іншых расказваюць пра пачуцці, народжаныя адзінствам чалавека і грамадства, пісьменніка і народа.
Генезіс лірычнасці звязваецца з рамантычнай і эпічнай асновамі. Рамантыка — родавы выток лірызму. У тую ці іншую эпоху лірызм набываў рамантычную танальнасць, перадаваў ідэал пісьменніка. Вобраз у рамантычных творах уяўляе сабой непарыўнае адзінства аўтарскага ідэалу і лірычных форм яго выяўлення.
Але ўсё ж развіццё рускай і многіх нацыянальных літаратур, пачынаючы ад XIX стагоддзя, праходзіла на перакрыжаванні і ўзаемапранікненні эпічнасці і лірызму.
Перавага эпічнасці ў творы — гэта значыць шырокае, у шматлікіх сувязях, адлюстраванне жыцця, перавага лірыкі — у шырыні суб'ектыўных адносін аўтара да жыцця. Лірычнасць твора асабліва праяўляецца ў непасрэднай прысутнасці аўтарскага «я» ў апавяданні, але можа быць і ў агульнай атмасферы твора, у своеасаблівых дэталях, рытме, што і стварае адпаведны настрой.
Перавагу эпічнасці ці лірызму трэба шукаць у гісторыі, нацыянальных культурных традыцыях, псіхічным складзе таго ці іншага народа, асаблівасцях яго мовы. У беларускую літаратуру лірызм уваходзіў то з большай, то з меншай важкасцю на розных гістарычных этапах, пачынаючы ад М. Багдановіча і Я. Коласа. Лірызм, знітаваны з паглыбленым псіхалагізмам, быў Жыццёва неабходны беларускай прозе, дапамог ёй пераадолець натуралістычнасць, бытавізм, этнаграфізм, а таксама рамантычна-ўзнёслую аднабаковасць маладнякоўскай прозы 20-х гадоў. Сучасныя беларускія пісьменнікі, лірыкі па складу свайго таленту — Я. Брыль, ранні І. Навуменка, М. Стральцоў, Ул. Караткевіч,— успрынялі лепшыя традыцыі як аналітыка-эпічнай, сінтэтычна-драматызаванай, так і лірычнай прозы М. Багдановіча, З. Бядулі, Я. Коласа, М. Зарэцкага, М. Лынькова, хоць пісьменнікі гэтыя ўсе вельмі розныя, ды і лірызм іх значна адрозніваецца ад сучасных яго выяўленняў.
У кожным мастацкім творы лірычныя прыёмы і формы тыпізацыі праяўляюцца заўсёды вельмі своеасабліва, у залежнасці ад таленту пісьменніка, яго светаадчування, мэты, тэмы яго твораў. У беларускай літаратуры лірызм мае эпічную аснову. Як пішуць аўтары акадэмічнага выдання «Беларуская савецкая проза. Раман і аповесць»: «У творах з моцным лірычным пачаткам мы назіраем своеасаблівае выкарыстанне апавядальных сродкаў. У звычайным эпічным творы апавяданне з'яўляецца адным з галоўных кампанентаў, пры дапамозе якога разгортваецца падзейнасць, раскрываюцца характары, наогул ідэйна-мастацкі сэнс твора, а лірычныя і драматычныя элементы толькі дапамагаюць апавяданню і непасрэднаму паказу, яны ўводзяцца час ад часу ў апавяданне, надаючы яму тую або іншую танальнасць, але не парушаючы яго эпічнай сутнасці. У лірызаваных жа творах (напрыклад, «Чазенія» Ул. Караткевіча, «Адзін лапаць, адзін чунь» М. Стральцова, у некаторай ступені раман «Птушкі і гнёзды» Я. Брыля) галоўнае месца адводзіцца суб'ектыўнаму ўспрыманню «я» героя, лірычным унутраным маналогам, «споведзям», і ўжо эпічнае апавяданне калі-нікалі ўводзіцца ў гэту лірычную плынь».
У апошні час у беларускай літаратуры, як і наогул у сусветнай, назіраецца тэндэнцыя да павышэння ролі інтэлектуальнага пачатку ў параўнанні з эмацыянальным. Такія імкненні ў В. Быкава, А. Адамовіча, А. Макаенка, В. Казько даволі настойлівыя, філасафічнасць закранула ўжо не толькі змест, але і форму мастацкіх твораў, што асабліва неабходна адзначыць, улічваючы нераспрацаванасць у беларускай нацыянальнай традыцыі ўмоўных форм, прытчы, парабалы і г. д. Праўда, у беларускай літаратуры інтэнсіўнасць інтэлектуальнага пачатку, як правіла, не перакрывае эмацыянальную плынь.