Настала раніца новага дня. Надыходзіў час развітацца з Мікуціцкаю школаю. Але нельга было ўстояць перад спакусаю — пакупацца ў Нёмане. Адчувалася патрэба асвяжыцца, падтрымаць абяссілеўшае за бяссонную ноч стомленае цела, апаласнуць пачырванеўшыя ад зморы вочы.
Лабановіч, Нічыпар, Гулік і Лапаткевіч накіраваліся на станцыю, каб ехаць у сваю аселасць. Садовіч, Тадорык, Тукала, Райскі, Уладзік Сальвэсяў і Дзед Хрушч праводзілі іх.
Ужо сонца праглядвала праз вяршаліны хвой і пачынала адчувацца гарачыня летняга дня, калі настаўнікі падышлі да балота, дзе ўначы так выразна і голасна разыходзілася рэха. Цяжкая ноч і прыкрая праява, што напаткала настаўнікаў, паклалі на іх свой адбітак. Прыгнятала і вестка, якую пачулі яны сягоння, аб разгоне Дзяржаўнай думы. Неспакойна было на сэрцы. На дне душы варушыўся і патайны страх, што паліцыя адумаецца і возьмецца за арышты ўдзельнікаў крамольнага сходу. Вось чаму не так шумна і весела набліжаліся настаўнікі да станцыі, як ішлі яны пазаўчора адтуль у Мікуцічы. Заставалася шмат часу да адыходу поезда. Замест таго каб шалацца па станцыі, што было нават і небяспечна, настаўнікі прыпыніліся ў лесе на высокім узгорку над балотам — адпачыць ды хоць трохі абмеркаваць сваё становішча. Нічыпар Янкавец увесь час маўчаў, думаў нейкую сваю думку, але не лічыў патрэбным падзяліцца ёю з сябрамі.
— Як вы думаеце, хлопцы, што будзе з намі далей? — запытаў Уладзік Сальвэсяў.
Гэта пытанне займала ўсіх. Толькі Дзед Хрушч прылёг на зялёны машок у цяньку і зараз жа моцна заснуў.
— Гэта вядома аднаму толькі начальству,— адказаў Райскі.
— А можа, нас у лепшыя школы перавядуць, каб не бунтаваліся,— пажартаваў Янка Тукала.
— Калі разважаць цвяроза і глядзець смела праўдзе ў вочы,— сказаў Лабановіч,— дык перш за ўсё, сябры мае мілыя, праз тыдзень або праз некалькі дзён усіх, падпісаўшых пратакол, пазвальняюць з настаўніцкіх пасад і, напэўна, аддадуць пад суд. Паліцыя і ўсё начальства на чале з губернатарам да нашага сходу паставяцца вельмі сурова. Як так, каб на Беларусі, на ўскрайку царскай імперыі, адбываліся такія справы! Пакараць так, каб другім было ў навуку.
— Аракул, не гавары так злавесна! — перапыніў Лабановіча Тадорык.
— А ён кажа праўду,— згадзіўся Садовіч,— нам жа, мне, Міколу і Янку, як членам бюро не мінуць пакарання напэўна. Тым болей мне, бо сход адбываўся ў маёй школе. Паліцыя ж даўно паглядае на мяне неласкавым вокам.
— Калі нас будуць судзіць, дык будуць і дапытваць,— заўважыў практычны Уладзік.— А таму нам трэба дагаварыцца загадзя, як трымацца на допыце, што казаць, а пра што маўчаць або адмаўляць зусім, каб не было супярэчлівых паказанняў.
— Табе трэба адвакатам быць,— пахваліў Уладзіка Янка Тукала і дадаў: — На мой дурны розум, нам трэба напіраць вось на што: ні на якую крамолу-забастоўку мы не важыліся. Сабраліся для таго, каб справіць маёўку, а на маёўцы падпілі. Аб гэтым сведчыць пяць кварт — пустых бутэлек. А падпіўшым людзям і мора па калена. Вось і вырашылі, аддаючы даніну часу, арганізаваць настаўніцкі саюз.
— Складна гаворыш,— сказаў Іван Тадорык.— А можа, да гэтага і не дойдзе, а калі дойдзе, дык сапраўды ў цябе неблагая думка. I ведаеце, хлопцы, што? Мы вельмі зрабілі добра, што паправілі «змагацца з царскім ладам» на «змагацца з царскім рэжымам».
— А! — махнуў рукою Нічыпар.— Ёсць прыказка: «Ці памёр Гаўрыла, ці яго скула задавіла». Тое самае і тут. Лад, рэжым — адзін чорт.
— Ну, не, брат, выбачай! — запярэчыў Тадорык.— Лад — адно, рэжым — другое. Лад — гэта сістэма, палітычная накіраванасць, нешта агульнае, а рэжым — толькі частка агульнага, прыватнае.
— Я талмудыстам ніколі не быў і ў такія тонкасці не ўдаюся. I следчы не будзе праводзіць мяжы паміж выразамі «царскі лад» і «царскі рэжым»,— адказаў Нічыпар.
— Усё-такі «рэжым» у некаторай ступені змякчае першы і самы небяспечны для нас пункт пастановы, запісанай у пратаколе,— падтрымаў Тадорыка Лабановіч.— Але ў цэлым ён рэкамендуе нас як «крамольнікаў». Ну, ды ладна!.. Вось што, хлопцы,— перавёў Лабановіч гутарку на іншае,— усім гуртам ісці на станцыю не варта. Давайце лепей распаўзёмся паціхеньку. Мой поезд адыходзіць на паўгадзіны раней за ваш,— звярнуўся ён да Янкаўца, Лапаткевіча і Гуліка,— вось я адзін і падыбаю, вазьму білет і паеду, а потым вы. Праўда, Лапаткевічу і Гуліку баяцца няма чаго, бо яны нявінныя, як божыя ягняткі: іх подпісы не стаяць пад пратаколам.
«Божым ягняткам» не зусім прыемна было слухаць гэта, але ў думках сваіх яны былі рады, што сухімі выйшлі з завірухі.
Настаўнікі згадзіліся з Лабановічам. Пабудзіўшы Дзеда Хрушча, яны прайшліся са сваім сябрам пад самае возера, адкуль ужо была блізка станцыя, і развіталіся з ім. Нічыпар Янкавец на станцыю зусім не пайшоў. Ён узяў пад руку Садовіча і сказаў яму: