Лабановіч стаіўся ў сукромным куточку, адкуль яго не відаць было, і цешыўся гульнёю Ліды з дураслівым катком. Ніколі не бачыў ён яе такой жвавай, такой вясёлай, лёгкай і спрытнай і па-дзіцячы бестурботнай, і ніколі не здавалася яна яму такой мілай і чароўнай. Некалькі хвілін любаваўся ён Лідачкаю, стаяў, не варушачыся, каб не заўважыла яна, што на яе глядзяць і цешацца, гледзячы. Катку, як відаць, надакучыла гульня, і ён, выгнуўшы спіну дужкаю і задраўшы хвосцік, стралою памчаўся да хаты і схаваўся пад ганкам. I Ліда таксама палічыла, што хопіць гэтай забаўкі, бо ёсць у яе болей важныя справы. Уся бестурботнасць і дураслівасць сышлі з яе твару. Яна адразу змянілася, пасталела, як дарослая жанчына, у якой ёсць куды болей важныя інтарэсы, чым гульня з кацяняткам. Адкінуўшы з ілба назад цёмна-каштанавыя пасмы густых хвалістых валасоў, яна азірнулася ў бок дарожкі, што ішла з бальшака — наезджанай дарогі на станцыю, да іхняга хутара. Тут звычайна хадзіў Лабановіч. Лідзе прыходзілася глядзець супраць сонца, і яна зрабіла сабе шчыток рукою, каб засланіць вочы. Гэта вельмі ўзрушыла Лабановіча: ці не яго выглядае Ліда? Але Лабановіча не было на дарозе: ён стаяў тут, непадалёку, і ўсё гэта бачыў, сам застаючыся незаўважаным.
Ліда, як сталая жанчына, павольна накіравалася да хаты, на ганак, пад якім схаваўся каток. Лабановіч пастаяў яшчэ некалькі хвілін, абышоў будыніну, каля якой туляўся, і не спяшаючыся пайшоў у двор.
Антаніна Міхайлаўна і Ліда былі ў хаце. Яны ветліва і гасцінна сустрэлі настаўніка.
— Расказвайце, што добрага чуваць,— звярнулася Антаніна Міхайлаўна.
— Як вам сказаць? Добрага нічога,— адказаў ён.— Ды гэта ўсё глупства. Не было б толькі горшага.
— Дык расказвайце ўсё,— не адступалася Антаніна Міхайлаўна.
— Многа і расказваць няма чаго: выгналі мяне са школы, вось і ўсё. I цяпер я магу сказаць: «Чист кругом я, лёгок и никому не нужен»,— дадаў ён, прыгадаўшы сказ, калісь прадыктаваны ў пачатковай школе яго былым настаўнікам.
— Вас зволілі з настаўніцтва? — са здзіўленнем перапытала Антаніна Міхайлаўна. У яе голасе нават чулася нотка суму і спачування.— Ну, і што ж з вамі будзе?
— А што ж будзе? Вазьму лахі пад пахі — маёмасць мая невялікая — ды пайду шукаць шчасця па свеце. Дзе-небудзь прыпынюся. Ёсць такая прыказка: «Адзін Сцяпан — заўсёды пан, а калі і нястача, дзіця не плача»,— бойка адказаў настаўнік.
Некалькі хвілін у хаце было ціха, нібы яна была пустая. Што адчувала Ліда, Лабановіч не ведаў. Здавалася, што ўсё гэта яе мала кратала. Цішыню парушыла Антаніна Міхайлаўна.
— Ну, а як жа будзе з маёю Лідаю? — запытала яна і дадала: — Збілі вы яе з тропу.
Словы Антаніны Міхайлаўны балюча адгукнуліся ў сэрцы Лабановіча. Чым жа ён збіў Лідачку з тропу? Няўжо тым, што хацеў вывесці яе ў людзі? Не зводзіў яе, залатых гор не абяцаў.
— З Лідаю вось што будзе,— сказаў Лабановіч.— Сягоння напішам прашэнне начальніцы Мінскай гарадской школы. Праз тыдні два там пачнуцца экзамены. Ліда паедзе і будзе экзаменавацца. Для гэтай школы яна падрыхтавана болей чым трэба.
— Не паеду я трымаць экзамены,— забунтавала Ліда.
— Чаму? — запытаў Лабановіч.
Ліда адказала:
— Не хачу паступаць туды. Я буду лепей тэлеграфісткай.
Як відаць, яна гутарыла аб гэтым з маткаю, а можа, маці і навяла яе на такія думкі. Але прашэнне Ліда ўсё ж такі напісала.
На развітанні, пакідаючы дом і хутар Антаніны Міхайлаўны, Лабановіч запытаў Ліду:
— Мілая Лідачка, калі я прышлю табе пісьмо, дык ці будзеш ты пісаць мне?
Ліда апусціла вочкі.
— Можа, і напішу,— ціха прамовіла яна, а потым у сваю чаргу запытала: — А што я буду пісаць? Дый нашто гэта?
Развіталіся даволі суха.
«Не быў бы я зволены, яна так не сказала б мне»,— падумаў Лабановіч, ідучы ў Верхань. Потым сказаў сам сабе: «Сягоння ж здам пісару школу. Няма больш ніякай патрэбы заставацца тут».
XXXV
«Ну, што ж? — думаў Лабановіч.— Апошнія мае часіны тут. Школу здаў, і зараз я чужы ў ёй. Рубеж праведзены. Цяпер я — вольны казак, покі яшчэ не падрэзаны крыллі». На памяць прыйшлі радкі верша Мельшына (Якубовіча):
В колосьях желтеющих нив утопая,
По узкой меже, сквозь редеющий мрак,
В убогой сермяге, кряхтя и вздыхая,
Проходит свободный батрак.
Такім «свабодным» батраком уяўляўся сабе адстаўны настаўнік Верханскай школы.
Усе гэтыя дні бабка Параска хадзіла невясёлая і часта плакала. Калі ж яна даведалася аб здачы школы, жалю яе не было канца, бо ўжо болей не заставалася ніякай надзеі, што настаўнік, можа, яшчэ застанецца.
— Ты, бабка, так плачаш па мне, нібы я — нябожчык, а я жывы і жывучы.