— Па-мойму, Міхал Кірылавіч, вы проста раскольнік, адшчапенец, калі так ставіцеся да свайго народа, да яго мовы і права на развіццё свае культуры,— са злосцю гаварыў Лабановіч.
Баўдзей зняважліва пасміхаўся.
— Што ж, і школу вы хочаце будаваць беларускую? — пытаў ён насмешліва.
— І школу, і тэатр, і ўсё, што патрэбна народу для культурнага жыцця.
Баўдзей недаверліва хіхікаў і выводзіў Лабановіча з цярпення.
— Такімі адносінамі да свайго народа, забітага, цёмнага, прыніжанага, вы, даруйце мне, выяўляеце сваё панямонскае баўдзейства! — ужо зусім у злосці сказаў Лабановіч і дадаў: — Нездарма ж зямляк ваш, Маргун, адкусіў палец аднаму з вашых аднафамільцаў, Сымону Баўдзею.
І гэтая спасылка на сапраўдны выпадак не вывела з раўнавагі Баўдзея. Ён толькі азваўся:
— Пятрусь Маргун — чалавек рашучы, але гэта нічога не даводзіць. Не,— крута павярнуў гутарку Баўдзей у другі бок,— нічога з вашых патуг не выйдзе — не на тым грунце вы стаіце. Вось вы, энтузіяст адраджэння беларускага народа, працуеце ў газеце, а што вы зарабляеце? Траяк ды пятак на дзень, а грошы кладуць у кішэню Ліскоўскія, вы нават не ведаеце колькі. Вам жа з рэдактарам — падстаўным, трэба сказаць,— гула асмаленая.
Міхала Баўдзея цяжка было збіць з пазіцыі. На колкія словы свайго супярэчніка ён не звяртаў ніякай увагі і ніколькі не крыўдзіўся. Наадварот, ён вельмі спачуваў яму.
— Вось вам спяваюць песні пра Кракаў,— пачаў гутарку Баўдзей,— але вы пабачыце гэты Кракаў тады, калі ўкусіце сябе за локаць. Вас проста, выбачайце, водзяць за нос, каб утрымаць пры сабе — вы для іх патрэбны чалавек. А вось вы паслухайце мяне, вашага не зусім блізкага земляка. Тут, на Новым Свеце,— гэта за чыгункаю — ёсць обер-кандуктар. Чалавек ён спрытны, збірае даніну з «зайцаў». У яго ёсць добры домік, набыты за грошы, заробленыя на «зайцах», агарод, старанная жонка і два сыны, якіх трэба падвучыць да паступлення ў гімназію. Я магу закінуць слова за вас, бо вы, мне здаецца, добры настаўнік і будзеце мець добры заработак. І калі вам суджана ад Ліскоўскіх паехаць у Кракаў,— іранічна заўважыў Баўдзей,— дык у вас будуць грошы на дарогу. Згодны?
Баўдзей хітра зірнуў на Лабановіча. А Лабановіч падумаў: «На свеце пажывеш, і Баўдзея другам назавеш».
ХХІІІ
З запіскаю ад Баўдзея пайшоў Лабановіч на Новы Свет, дзе пераважна жылі чыгуначнікі, шукаць таго спрытнага обер-кандуктара, што жыў на грошы ад правозу безбілетных пасажыраў, або «зайцаў», як іх тады называлі. Обер-кандуктар Эдуард Рымашэўскі збіраўся ў чарговы рэйс па Палескай чыгунцы. Гэта быў чалавек гадоў сарака, далікатны і абыходлівы. Нічога ў яго абліччы не кідалася ў вочы, усё было ў меру і на сваім месцы. Ён прачытаў запіску і зірнуў на Лабановіча.
— Вы знаёмы з панам Баўдзеем? — запытаў обер-кандуктар, каб пачаць гутарку.
— Ён амаль што мой зямляк, але пазнаёміўся я з ім тут, у Вільні.
— Вы былі настаўнікам у школе? — распытваў далей Рымашэўскі.
— Быў, але зараз я зволены.
— Не буду пытаць, за што вас зволілі. Мне важна, каб у маіх дзяцей быў добры настаўнік.
Обер-кандуктар паклікаў сваіх сыноў — Эдзіка і Юзафа.
— Вось вам дарэктар, а вы слухайце і вучыцеся старанна,— сказаў ён.— Асабліва ж Эдзік.
Хлопчыкі зірнулі на «дарэктара» і зараз жа апусцілі вочкі ў дол. Яны рабілі ўражанне выхаваных і дысцыплінаваных хлопчыкаў. Эдзіку было дзевяць гадоў, а Юзаф — на год маладзейшы.
— Калі з вашага боку перашкод не будзе, дык я прашу пачаць навучанне сягоння ж,— звярнуўся обер-кандуктар да Лабановіча.— Час заняткаў вызначце самі, як вам зручней.— А сынам зноў сказаў: — Вучыцеся, дзеткі, слухайце пана дарэктара. А з вамі, пане дарэктар, мы паразумеемся. Я буду плаціць вам пятнаццаць рублёў у месяц, а там будзе відней. Зараз жа я еду ў сваю дарогу.
Ён падаў руку Лабановічу, пацалаваў сыноў і, узяўшы дарожны чамаданчык, накіраваўся ў кухню развітацца з жонкаю і перакінуцца з ёю параю слоў. У часе гутаркі мужа з «дарэктарам» яна сюды не заходзіла.
Лабановіч паўзіраўся на сваіх вучняў. Яны здаліся яму сімпатычнымі хлопчыкамі.
— Дык што ж, арляняткі мае, будзем вучыцца? — спытаў ён.
Хлопчыкі маўчалі, а потым Юзаф ціха прамовіў: