Дзед быў рады, што яго пацыент адчуваў сябе добра і што бравэрка адыграла ў гэтым дадатную ролю.
На дзедава абурэнне песнямі Лазара Уладзік казаў:
— Сапраўды, гэта не спевы, а скуголенне сабакі, які не прывык яшчэ да ланцуга. Ды няхай спявае. Цешся, ліска, вяселле блізка — каўбасы з’ясі.
Але часамі абураўся і Уладзік:
— Кінь ты, Лазар, цягнуць лазара! Слухаць моташна!
— Дык ты не слухай,— адказваў спакойна Лазар.— I што гэта за жыццё? За што ж я змагаўся на волі? Тут, брат, астрог, і я раблю, што хачу.
— Дуй, дуй, брат Лазар! — ці то сапраўды, ці то ў насмешку заступаўся за Лазара Сымон Тургай.— Твае спевы і твой голас такія, што слухаеш, і сэрца замірае, і вочы на лоб лезуць.
Лазару было цяжка пярэчыць. Крыху памаўчаўшы, здавалася, толькі для таго, каб ператравіць сваю крыўду на людскую несправядлівасць, ён з яшчэ большым захапленнем спяваў:
О, ночь темна! О, ночь глуха!
О, ночь последняя моя!
Я отдал все и кровью смыл
Позор, позор страны родной!
Лабановіч не ўмешваўся ў канфлікт. Ён сядзеў каля нараў на казённым сенніку і пісаў пісьмо Сымону Тургаю. З некаторага часу, будучы ў адной камеры, яны пачалі пісаць адзін аднаму пісьмы, нібы іх раздзялялі цэлыя сотні вёрст. Пачатак гэтай перапісцы паклаў Лабановіч. Аднойчы ён заўважыў: летам у гарачы дзень падае снег! Гэта цвілі таполі, і іх белы пух плаваў на ветры. Андрэй, каб павесяліць сябра, пісаў:
«Дарагі мой Сымоне! Перакідалі мы і другую зіму. Вось зараз выпусцяць нас на пагулянку. Я пакажу табе цікавую з’яву. У ясны летні дзень ты ўбачыш, як у паветры кружацца сняжынкі. Упаўшы дзе-небудзь каля сцяны на зямлю, яны не растаюць на гарачым сонцы... Як жывеш ты, мой дружа? Аб чым ты больш за ўсё думаеш? Напішы мне, будзь ласкаў. Моцна абнімаю цябе, цалую. Мой адрас: 7-я камера. Паштовая скрынка — чамаданчык пад нарамі. Навекі твой Андрэй».
Скончыўшы пісьмо, Андрэй заадрасаваў яго і потайкам падкінуў у Сымонаў чамадан, што таксама стаяў пад нарамі.
У той жа дзень Сымон, выцягнуўшы з-пад нараў чамаданчык, угледзеў пісьмо, прачытаў яго, нічога не сказаў Андрэю і сеў адказваць негаданаму карэспандэнту. Так і пачалася перапіска.
— Трэба на пошту зазірнуць.— I то той, то другі лез пад нары і знаходзіў у чамаданчыку пісьмо.
Аднойчы Сымон прызнаўся Андрэю, хто пісаў адозву да настаўнікаў: гэта быў добра знаёмы яму настаўнік, па прозвішчу Жук. I вось што прыдумалі сябры: напісаць Жуку такое пісьмо, каб ніхто, апроч аўтара адозвы, не ўразумеў яго сэнсу.
Аднаму астрожнаму рысавальшчыку сябры далі тэму: нарысаваць звычайнага чорнага жука, даць яму ў лапку ручку з пяром. Жук выводзіць словы: «Таварышы настаўнікі!» Цэнтральнаю фігураю рысунка быў малады чалавек, адзеты, як адзяваліся летам вясковыя настаўнікі. На плячах у яго ляжаў вялізны дзервяны крыж. Пад цяжарам чалавек сагнуўся, адразу было відаць, што яму цяжка. Унізе пад рысункам былі напісаны словы з прарока Ісайі: «Той грехи наши понесе, и язвою его мы исцелихомся».
Рысунак сябрам спадабаўся. Яны палажылі яго ў канверт і адправілі пісьмо Жуку нелегальна. Ці атрымаў яго адрасат і як паставіўся да рысунка, сябры не дазналіся.
ХLІІ
І радасна і сумна набліжэнне канца.
Сумна, калі канец кладзе сабою мяжу і аддзяляе ад усяго таго, чым ты жыў, у чым знаходзіў сэнс, прыемнасць, захапленне. І наадварот, мы цешымся, калі набліжаемся да такой мяжы, што пакідае за сабою бязрадасны, цяжкі і пакутлівы кавалак жыцця, і пераходзім у другі яго круг — ясны, прываблівы, жаданы.
На мяжы такога канца, напярэдадні волі стаялі зараз Лабановіч, Тургай, Лявонік і Галубовіч. Надыходзіла трэцяе лета астрожнай пакуты. І дзіўная справа! Калі нашы нявольнікі акідалі ўнутраным зрокам без малога тры пражытыя ўжо гады, дык гады гэтыя зліваліся ў адну малавыразную пляму, у якой дні і ночы, месяцы, вёсны і зімы мала чым адрозніваліся адны ад другіх — суцэльная аднастайнасць, нібы перад вачамі пралегла мёртвая пустэля. І трэба было напружваць памяць, каб ажывіць тую ці іншую з’яву або малюнак з астрожнага побыту.
— Два месяцы і паўмесяца! Ты разумееш гэта, Уладзік? — трос Лявоніка за плечы Сымон Тургай.
— Разумею і адчуваю,— адказаў Уладзік, пазіраючы праз клеткі жалезных прутоў у акне на зеляніву садоў, адкуль чуліся маладыя песні, вясёлыя галасы і смех бестурботнага юнацтва, хлопцаў і дзяўчат.
— Прастор, прастор і воля там, але не нам яны, не нам! — падражніў Уладзіка Андрэй.
— Хацеў бы ты, Уладзік, пабыць там? — пытаў Сымон і паказваў на сад, адкуль даносіліся галасы.
— Думаю, што і ты не адмовіўся б ад гэтага,— азваўся Уладзік.