Лабановіч, задаволены расказам Рамана, крыху памаўчаў, а потым зноў запытаўся:
— Ну, а скажыце, тут, каля гэтае магілы, ніякіх такіх страхаў не здараецца?
Раман адказаў не адразу. Відаць, яму не хацелася, пад’язджаючы да Яшуковай гары і ўночы, успамінаць аб страхах, і ён, каб ухіліцца ад простага адказу, прамовіў:
— Усяго не пераслухаеш, што людзі кажуць.
I, памаўчаўшы, дадаў:
— Хто баіцца, з тым і страхі здараюцца... А вось я вам скажу, пане настаўніку, такую праяву. Ёсць у нас недалёка ад раз’езда масток на чыгунцы. Каля гэтага мастка вось колькі ўжо чалавек машынаю зарэзала, і нават сабака адзін пад поезд папаў. I часта, хто ні ідзе ўночы, там што-небудзь здасца... Вось гэта што значыць?
— А што здавалася там?
— Ды ўсякія штукі бывалі. Часамі там штось плюхціць, як бы хто па балоце топчацца і зубамі чаўкае, або стагнаць пачне. I са мною там адно здарэнне было. Ішоў я на раз’езд да свайго родзіча. Вы яго ведаеце, напэўна: Занька Язэп, стрэлачнікам служыць. А ўжо было і позна — поезд трэці нумар прайшоў. Толькі гэта я мінаю масток, аж там, у кустах на балоце, як зашуміць, ну, здаецца, і лісце з кустоў усё пасыпалася! I раптам ціха стала. А ноч была спакойная — ні ветрыку. Дык, ведаеце, мне вусцішна зрабілася.
— Бачыш ты, якія праявы,— прамовіў Лабановіч. Яму было крыху смешна ад гэтай наіўнай веры дзядзькі Рамана, але хацелася слухаць яго, хацелася ўвайсці ў яго псіхіку і яго вачамі зірнуць на з’явы прыроды.
Дзядзька Раман маўчаў, чакаючы, што скажа настаўнік.
— Вы, дзядзька Раман, вельмі добра самі растлумачылі гэтыя страхі: хто баіцца, з тым яны і налучаюцца. Страх жыве ў нас саміх, мы самі ствараем і перадаём яго адзін другому. Незалежна ж ад чалавека страху няма. У істоце кожнага страху ляжыць наша няведанне, наша цемната. Страх і цемната — неразлучныя прыяцелі. I пакуль мы не ўведаем прычыны тых ці іншых з’яў і не зможам паставіць сябе вышэй ад іх, падпарадкаваць іх нашаму людскому розуму, ад таго часу мы і будзем адчуваць страх. Сам жа па сабе страх, як нейкая незалежная сіла, гэта не больш і не менш як наша глупства.
— Вось і Яшукова гара,— прамовіў Раман і паказаў улева.
Гара вельмі няясна вырысоўвалася са змроку. Далей за ёю праз галіны дрэў прасвечвалася на начным небе шырокае балота. Дарога павярнула досыць крута да пераезда. Перад самым пераездам стаяў крутаверхі клён у шапцы густога маладога лісця. Пад ім было цёмна-цёмна. Мінулі клён. Колы гучна загрукалі па мосціку перад самымі рэйкамі. З другога боку чыгункі стаяла будка. Цёмныя вокны зірнулі панура. Лабановіч чамусь звярнуў на іх увагу, як бы хочучы замацаваць у памяці. Для чаго?.. Ды хіба ж пытае цень хмаркі, чаму прабягае яна тут, а не там?
У лесе стала яшчэ больш глуха, ціха і вільготна. Хацелася ўглыбіцца ў сябе самога, аддацца плыні сваіх думак. Усплывалі вобразы пражытага, няясна вынікалі новыя. Ноч і цішыня соннага лесу, балот агортвалі душу спакоем. Крыху было смутна. Нейкі жаль закрадаўся ў сэрца — можа, аб тым, што было ды сплыло і чаго назад не вернеш. Але ўперадзе было яшчэ многа цікавага, нязведанага, бо гэта ж толькі адна мяжа, за якою разгортваюцца новыя краіны жыцця, новыя хвалі яго вечнай плыні. А гэтая ноч і гэтая дарога — апошні кавалачак мяжы.
II
Заснуць у гэту ноч не прыйшлося.
У вагоне было цесна і душна. Увесь час Лабановіч стаяў у калідорчыку перад адчыненым акном. Дружна грукацелі колы. Іх грук зліваўся часамі ў нейкія дзіўныя спевы, і варта было толькі падабраць словы, каб колы зараз жа выстукалі і матыў да іх. Або наадварот: часамі матыў выклікаў словы. Адзін час, здавалася, колы казалі:
«У-ця-кай!.. У-ця-кай!.. У-ця-кай!..»
I так без канца ўсё адны і тыя ж словы. Надакучыла слухаць. Лабановіч хацеў не чуць іх, а яны ўпарта лезлі ў вушы: «Уцякай! Уцякай! Уцякай!» Каму казалі гэта колы: сабе ці яму? Ён пазіраў на прыдарожныя малюнкі. Але ў заслоне чорнай нерухлівай цемры яны вырысоўваліся вельмі цьмяна. Беглі-адступалі назад дрэвы, балоты з іх нязменнымі купінамі, з купчастымі лозамі і бліскучымі стужкамі вады. Заліваліся нейкім незразумелым смехам колы, прабягаючы кароценькія мосцікі, ды зноў пачыналі песню. Цяпер яны выстуквалі:
«Дзы-лін-бом! — купляй мак! — за тры грошы! — або так!..»
Адно і тое, адно і тое. Ну, проста як бы насміхаліся! Толькі тады, калі поезд падыходзіў да раз’езда або да станцыі, яны змянялі свой рытм і казалі ўжо нешта зусім невыразнае.
Разам з прыдарожнымі дробнымі малюнкамі, з якіх складалася палеская краіна, і ўся яна, гэтая краіна, паволі адыходзіла і адыходзіла, саступаючы месца больш светлым, больш вясёлым пейзажам Беларусі.