Сказала і пайшла звычайнай сваёй, трохі падскокваючай хадой дахаты. Чаму ж і не прыйсці, калі трэба. У чым справа, вялікі тут клопат.
А ноччу, пасля вячэрняе працы, Валя доўга не магла заснуць і ўсё разбіралася ў сваіх думках, у сваіх уражаннях.
«А дарэмна я раней так палохалася Анатоля Іванавіча. Яшчэ які мілы і такі ветлівы чалавек. Грубага пры табе нічога не скажа. Праўда, можа, вось кепска, што дужа блізка садзіўся, як дыктаваў свае паперы, вось і цяпер аж на плячы адчуваецца крыху - некалькі раз дакрануўся рукой, ну, вядома, у часе працы. А ўсё ж ткі ветлівы, харошы чалавек...»
І мімаволі ўяўляецца ў думках прыгожы з гарбулінкаю нос, вочы з такім асаблівым, глыбокім, патаемным бляскам. І гэтыя паводзіны... Сур'ёзныя, паважныя.
І разам - вяснянкі. Яшкавы. Мілыя вяснянкі. І ўсё ж ткі - вяснянкі. І гэты просты твар з такімі захапляючымі кудламі на галаве. І ўсё ж ткі - кудламі. Рукі моцныя, такія нявёрткія, як граблі тыя... Любыя рукі. Як граблі тыя... А пры чым тут граблі, калі любіш Яшку. Яшка мілы, хоць трохі дзівак, і мудрылка к таму. А латкі на спіне. І белыя ніткі... Ат, глупства ўсё гэта, ці варта зважаць, калі любіш.
І калі драмалася ўжо, калі сон ахіляў сваімі мяккімі ціхімі крыллямі - Яшкаў твар ляцеў насустрач. Вось робіцца ўсё большым і большым, вось відны ўжо залатыя вяснянкі.
І раптам ляцяць яны і рассыпаюцца дзесьці зорамі. А за імі месячык устае, і на месячыку нос з гарбулінкай. І месяц не месяц, а Анатоль Іванавіч, і гараць яго вочы, свецяцца, свецяцца... І светам сваім прасякаюць у самую душу. А з-пад правага вока рубец сіняваты. Ён шырыцца, шырыцца - вось цэлая прорва, і дна ў ёй не відна, і клубяцца ў ёй туманы сінія. І ляціць Валька ўніз галавой, усё глыбей і глыбей у бяздонную прорву. Ляціць, аж захватвае дух. Вось-вось ударыцца аб цёмнае жорсткае дно.
- Ма-а-мачка...
- Бач, спрасонку вярзе немаведама што, - мармыча Антось на сваім ложку і пераварочваецца на другі бок, каб месячнае святло не трапляла ў вочы.
«Цяпер асцярожным трэба быць, - мімаволі падумаў Анатоль Іванавіч, калі прымаў у канторы новага служачага, камандзіраванага з горада на месца бібліятэкара і загадчыка заводскага клуба, - гэта не мямля наша, хлапец, відаць, з вусамі...»
Сашка Каведла распытваў дырэктара аб усіх дробязях жыцця завода, нават аб такіх, аб якіх і думаць не прыходзілася Анатолю Іванавічу: і ці ёсць ячэйка, і як з камсамольцамі справа, і хто ў заўкоме, ці ёсць радыё, і што робяць рабочыя па нядзелях.
- Якая тут ячэйка! Партыйцаў - трое са мной. Ды і то адзін у кандыдатах яшчэ. Ходзім вось у саўхозскую ячэйку часам. Камсамольская ёсць...
- Ого, дык у вас жа тут ціш ды глуш! І рабкораў, пэўна, ніводнага?
- Якія там рабкоры... Пісаць і то, бадай, не ўсе могуць.
- Ого... Я бачу, мы з табой тут, брат, здорава папрацуем, - заключыў новы, толькі-толькі што прыбыўшы чалавек, адразу перайшоўшы на «ты».
Анатоль Іванавіч не паспеў мімаволі паморшчыцца, як Каведлы і след прастыў у канторы. Ён пабег у інтэрнат, на завод, збіў ужо каля сябе цэлую хеўру моладзі, нешта горача гаварыў з імі, смяяўся...
- Прыслалі чорт ведае каго. Не к нашаму боку... І народ жа пайшоў, прасці Божа. Не паспеў на нос яму зірнуць і ўжо на «ты»...
І вечарам, седзячы ў сваім пакоі, Анатоль Іванавіч ніяк не мог забыць новага чалавека. І асабліва ж гэтае «ты».
«Чорт яго ведае што. Усякая погань з табой запанібрата. Але чаму погань? Чалавек, здаецца, з іскрай. І віхры такія задзірыстыя... Ды чаго варта кепка адна. Сядзіць так на галаве, нібыта ўвесь свет пад яе казырком. А вочы, як мышкі тыя, так і шныпараць, так і шныпараць усюды - у ведамасць і ў тую зазірнуць паспеў.
Ну і чалавеча!
І ўсё ж ткі паганы, - чалавеку, якога ніколі не бачыў, адразу тыкае ў вочы. Можа, тут і няма нічога, але ж ткі... Чалавек, выхаваны на пэўных традыцыях, прасякнуты пэўнай культурай, які мае зусім вызначаны, выкрышталізаваны часам жыцця і яго ладам розум, - і вось падыходзіць да цябе кепка, самая звычайная, якіх мільёны, і тыкае табе ў вочы...
«Мы з табой, брат, папрацуем». Падумаеш - брат знайшоўся, гэтакі ненаглядны таварыш. Але ж гэта глупства, цяпер жа не тое. З ваўкамі жыць - па-воўчаму выць. Але хто ж воўк, дзе хаваецца гэтая воўчая злосць, у каго ж гэты лёскат воўчых зубоў? Дзе ваўкі, дзе іх воўчыя зубы?»
Лямпа свеціць бледным, жаўтаватым святлом; трапяткія цені скачуць па сценах ад мухі, апякаючай крыллі аб шкло...
«Дурная... Так вось і мы апякаем крыллі аб шкло. Апяклі, апалілі... і ўпалі ў жыццё бяскрылыя і бязвольныя... Толькі цені засталіся рэдкія, трапяткія цені, цені пажоўклых, збляклых успамінаў. Так і мы - бяскрылыя і бязвольныя. Хто ж мы?
Эх, назад бы жыццё, усё далей і далей у беззваротнае мінулае, з якога высмакталі годы яго колер і пах».
І дзесьці варушацца, уздымаюцца выцвіўшыя ўспаміны.
- ...Вып'ем, Жоржык, на «ты», за нашу слаўную Русь, за нашу славу разгонную, за карыя вочы дзяўчат...
- Што ж, на брудэршафт дык на брудэршафт...
Цягнуцца рукі насустрач, і рубінавыя іскры гараць у жаркіх бакалах. А на пагонах - срэбныя звёзды. І косы дзяўчат, і іхнія вочы, і такія трапяткія расніцы, ад якіх пахне віном і тонкай парфумай. Шпоры звіняць мілагучнымі бомамі. І дым - пахучы і даўкі. Цягнуцца рукі насустрач. Масляцца п'яныя вочы. І якія ж смешныя і наіўныя вусы маладых падпаручнікаў. Вось-вось дзынкне шкло рубінавых бакалаў і рубінавыя зоры абдымуць сэрца радасцю: за жыццё, за славу, за карыя вочы дзяўчат...
І нехта пад локаць штурхае таварыша:
- З ім? На брудэршафт? З гэтай фіскальнай брыдой?
І на абрусе вінныя плямы, і пад чобатам хруст бакалаў рубінавых, і ад столі ляціць тынк - разышоўся наган. Асцярожна, каб толькі ў столь, каб было і бяспечна і з гонарам...
Чаму ж ад іх, ад тых, з кім злучаны жыццём і сэрцам, чаму ж ад іх - брыда фіскальная?
...Змрочныя калідоры кадэцкага корпуса. Светлыя, але такія казённыя пакоі 2-й роты. У струнку ложкі і ля сцен у пірамідах бярданкі. І колькі іх, гэтых ружовашчокіх, вожыкагаловых кадэтаў. Сярод іх і Жоржык Граеўскі. Яго чарнюткія вочы іголкамі ніжуць таварышаў, ён бегае, шныпарыць між імі, смяецца, жартуе. Усе прыемна ўсхваляваны. Сёння глыбокай ноччу пахаванне «кафейніка». Старая традыцыя корпуса, і прытым выключна традыцыя 2-й роты. Яшчэ малыя, няхай павозяцца з «кафейнікам».
А першай гадзіне ночы з вялікімі перасцярогамі прабіраюцца кадэты са спальні на чорныя сходы, адкуль шлях на вышкі. Уперадзе нясуць вялікі кафейнік, склеены з паперы і афарбаваны. Навакол папяровыя факелы і факельшчыкі ў папяровых уборах, падобных на саваны. У кожнага ў запасе пірожнае, пакінутае ад нядзельнага святочнага абеду. Усе ідуць, крадучыся, стараючыся захаваць таемнасць і ўрачыстасць. А вось і цёмныя вышкі. Усе моўчкі сыходзяцца туды, бліжэй да купала дамовай царквы.
Ставяць кафейнік на спецыяльны трыножнік, запальваюць зараней прыдбаныя свечкі, хісткае полымя якіх асвятляе намаляваны на кафейніку твар нелюбімага настаўніка-выхаваўца падпалкоўніка Лізматава, па-кадэцку - Клізматава. Выкладчык «сугубае» хіміі, сухі нервовы чалавек, педант формы і дысцыпліны.
Пачынаецца карагод навакол кафейніка, спраўляецца спецыяльная імша, словы якой з году ў год перадаюцца пакаленням роты. Тут «хімія, хімія, сугубая хімія» і «на заборы сядзіць кот», схільны да хімічных практыкаванняў, і «клізма, клізма і клізмацыя-я нарадзілася ў айца Савація-я-а».
У Лізматава быў бацька поп, і кадэты, у выключнай большасці афіцэрскія дзеці, яшчэ больш зневажалі свайго выхаваўцу. Вядома, паміж сабой. У хуткім часе кафейнік з вялікімі перасцярогамі ўрачыста палілі, збіралі попел, і хто-небудзь са смялейшых забіраўся на купал і рассейваў попел на ўсе бакі. Пасля гэтае «афіцыйнае» часткі «кафейніка» аддавалася належная ўвага пірожным, і хутка ўсе з ранейшымі перасцярогамі вярталіся назад, у ротную спальню.
А раніцай, вылучыўшы хвіліну, калі ніхто са сваіх не заўважыць, спрытны Жоржык бег да памочніка камандзіра корпуса, доўгага і сухога, як жэрдка, палкоўніка Тараканава і, выцягнуўшыся ў струнку, спешна дакладваў: