- А вось жа пабачым!
- Ну і пабачым. Нічога не будзе.
- Нічога?
- Нічога.
- Руку, таварыш! Аб чым заклад?
- Давай лепш без закладаў.
- Ну, добра, толькі глядзі сам памагай ды паменей аб кустах думай. А людзі яшчэ знойдуцца. Вунь Юрка Пупок - нішто сабе чалавек. Арцём Дубовік - някепскі рабочы. Антон-бежанец - бацька Валі - чым кепскі? Ды яшчэ колькі можна знайсці людзей на заводзе... І з камсамольцаў ёсць нішто хлапцы, паднаціснуць толькі трэба, падварушыць. Спяць усе, а хто і не спіць, той маўчыць. На ражна ніхто не хоча перці. А тут ражон, сапраўдны ражон - да чаго распусцілі завод, чортведама што робіцца... Ты паслухай, аб чым кажуць некаторыя рабочыя. Яшчэ нашы, з пасёлка, дык нішто. Як-ніяк, а з хаты па два, па тры чалавекі на заводзе - тут і маўчаць, можа, да пары да часу, аграбаюць сабе грошы, усе ў майстры падаліся. А вось тыя, што прыходзяць... Ім жа сунуцца некуды. Ты вось на складзе працуеш, не бачыш нічога. А я вунь учора зайшоў у выдувальню, дык што ж ты думаеш: некаторыя пад печчу спяць, няма куды пайсці. Гэта ты ў шчасліўцы папаў, у інтэрнат трапіў. А колькі раз пра баракі казалі: і не падступіся. «Грошай нямашака, мы - пралетарская дзяржава, самі на сябе працуем», - вось аб чым толькі і кажа дырэктар. А заўкому што? Ці заўком сабе вораг, калі кожны сваякамі абкружаны...
- Дык што ты зробіш?
- Вядома, адзін нічога не зробіш, а трэба вось падумаўшы ды каб болей людзей. У ячэйцы непарадак, ці гэта ж сакратар: ён свайго слова не мае, усё стараецца патрапіць дырэктару... Другога б сакратара нам! Дый партыйнай ячэйцы час ужо быць - ёсць жа партыйцаў са два, кандыдатаў вунь колькі...
Хлопцы замоўклі. На дварэ рабілася халадней, асенняю вільгаццю нясло ад ракі, і гэта вільгаць перамешвалася з пахам падмарожанае травы, завялых яблык і цвілога лісця, якое заслала ўсе дарогі і сцежкі.
Ад скрынак са шклом, што ляжалі на беразе, пахла смалой і цвілой саломай. Слязіліся крыху стрэхі, і паасобныя кроплі падалі зрэдку на шапкі. І з кожнай кропляй сціналіся плечы, холадна і сумна рабілася на сэрцы.
«Восень, каму яна трэба?» - думаў, здаецца, кожны, але думкамі не дзяліўся. Неахвота гаварыць на холадзе, лепш наставіць каўняры, унурыцца ў іх і сядзець, не зварухнуцца, захоўваючы ў сабе кожную кропельку цяпла. Дый аб чым гаварыць, калі ўсё перагаворана. Рабіць? Усё разам не зробіш. Лепш сядзець вось і думаць. І кожны думаў аб сваім. Яшка сачыў за шэрымі парванымі хмаркамі, што нізка-нізка слаліся над зямлёй, беглі хутка, спяшаючыся. І куды бягуць, і каго даганяюць... Вось выпаўзаюць на месячны свет і нікнуць дзесьці там, дзе цемрадзь, дзе навіслі халодныя туманы. І месячык - няшчасны месячык, да чаго ж яму холадна хавацца ў мокрыя начныя хмары.
Ад месяца Яшка пераходзіць да сонца, да вясны, да прыгожага лета:
- І будзем мы з табой усё ж ткі рыбу лавіць вясной... Хараство!
- Якую рыбу, пры чым тут рыба? - адарваўся ад сваіх думак Каведла.
- Вясной... І нераты можна ставіць. Асабліва на поймах. Дзе які раўчучок, канаўка - асабліва ж панадна рыба.
- Ты што, спіш ці трызніш?
- Ат, табе і слова не скажы... Ці табе зразумець.
- Дык не вярзі немаведама што.
І Каведла варочаецца да сваіх думак аб бліжэйшых днях, аб тым, што ён будзе рабіць, што трэба паведаміць у райком ды параіцца вось аб усім, аб дырэктару, аб заводзе, аб майстрах, ды ці мала аб чым.
У клуб не хацелася ісці. Там накурана, там нясцішны тупат і гоман, не знойдзеш прытулку і ў сваёй кватэры - баковачцы па-за сцэнай. Няхай ужо разыдуцца - тады спаць. І, унурыўшыся ў каўняры, маўчалі абодва. Раптам страпянуліся і ўзняліся з ганка. Што гэта? З-пад лесу, што ля ракі, за заводам, данеслася ціхае і працяглае:
- А-а-й...
Гук, здаецца, узняўся над лесам, узляцеў над ім высока і раптам абарваўся, прыземіўся, і чутна было, як абарваўся ён коратка:
- А-а...
Каведла і Яшка насцеражыліся, сышлі з ганка і пайшлі па дарожцы ад клуба, каб бліжэй пачуць і разабрацца, што да чаго. Але ўсё было ціха, старожкая цемень не прапускала ніводнага гуку.
- Што б магло быць?
- А хто яго ведае.
І вось зноў у тым жа самым напрамку, усё над тым жа лесам, пачуўся кароткі, прыглушаны крык. І ў гэтым крыку можна было разабраць адно толькі слова:
- Лю-ю-дзі!
У слове чуўся заклік і чалавечая безнадзейнасць. І ў асенняй імгле, у халоднай начной цемрадзі гэтае слова ахіналася невядомасцю, жудасным чалавечым адчаем.
Але слова знікла, і мёртвая цішыня навісла над полем. Як ні стараліся ўчуць хоць адзіны гук, хоць адзінае слова - вільготны асенні спакой закрыў павуціннем туману і поле, і завод, і лес, і раку.
Пачыналі ўжо разыходзіцца з клуба. У паветры павіслі жарты, лаянка. Кампанія хлапцоў з гарманістам зацягнула п'яную заліхвацкую песню, і на некалькі хвілін начны спакой быў парушаны звонкімі галасамі, смехам, спужанымі і вясёлымі ўскрыкамі дзяўчат.
Некаторыя разыходзіліся, хістаючыся з боку на бок, стараючыся трымацца бліжэй да парканаў.
- Ну, бывай, Яшка, пайду спаць, глядзі і развіднее хутка. Дык глядзі ж...
Да чаго адносілася гэтае «глядзі ж» - добра не ведалі ні Каведла, ні Яшка - абодвух цягнула да сну.
- Добра, добра... - вырвалася ў Валі, калі ішла яна, спяшаючыся, з клуба дахаты.
- Што ж, паглядзім...
Было няясным і незразумелым для самое Валі і гэтае «ладна-ладна» і «паглядзім». Што ладна? Што паглядзім? Але адно было ясна, і ў гэтым не было аніякіх сумненняў. Анатоль Іванавіч старанна ўвесь вечар ухіляўся яе блізасці, нібы імкнуўся не заўважыць яе, быць далей, унікаў спаткацца вачмі. У-у... брыда няшчасная. І яшчэ напіўся як. Але ж добрая і сама цаца, за ўвесь вечар не падышла ні разу, хоць бы слова сказала. Дык не. З другімі хлопцамі, з хутарскімі нават у скокі пайшла, скакала, як ашалелая, добра яшчэ, што чаравікі засталіся цэлымі. А Яшка... Забіўся ў куток ды пазірае. Аб чым толькі думае ён? Ат, няхай сабе думае. Няхай сабе думае, што хоча. Няхай думаюць усе, усе. Якая да гэтага справа!
Холад асенняй зямлі праступаў, здаецца, скрозь тонкія падэшвы чаравікаў і прыемна ахалоджваў ступні ног, разгарачаныя ў скоках. Асвяжаюча шархацела лісце, якое ўслала сцежку, і, мокрае, ліпучае, разляталася пад нагамі. Вось не заўважыла калужынку і ступіла ў яе, і гэта абарвала на хвіліну думкі аб Анатолю Іванавічу.
Успомніліся чамусьці Залатыя Ключы. Страшна цяпер, напэўна, там, цемрадзь, і пад цемраддзю вір, аслізлая круча. А вада кружыцца, кружыцца... І нічога цяпер там не заўважыш - цёмна...
І раптам, нібы на адну хвіліну, запахла мятай і чаборам. Такі ап'яняючы чабор, аж галава закружылася... І ні мяты, ні чабору. Толькі млоснасць нейкая авалодала ўсім целам, прыкрая агіднасць прасякнула ва ўсе яго шпарынкі. Нават у роце, здаецца, адчувалася нешта брыдкае, праціўнае... Удыхнуўшы на поўны рот паветра, Валя спынілася ля паркана свайго гародчыка, моцна сцяўшы рукамі вільготныя, слізкія ад дажджу парканіны. Стаяла і ўдыхала прагна паветра, спусціўшы хустку і расхлістаўшы грудзі. Халодны пранозлівы вецер лашчыўся аб гарачыя шчокі, кудлачыў валасы, стараўся скінуць з плеч хустку, якая зрабілася ад туману халоднай і вільготнай.
І стала лепей, спакайней забілася сэрца, перасталі палаць шчокі, і прайшло адчуванне гэтае прыкрае млоснасці. Здаецца, больш цвёрдымі сталі ногі, не трэба было трымацца за мокры паркан. Не кружылася галава. І думкі сталі яснымі-яснымі, як восеньскі ядраны дзень, калі так хочацца жыць, хочацца нечага новага, невядомага, калі ўстае перад чалавекам ва ўсёй прыгажосці, ва ўсёй чаруючай прывабнасці яго непазнаная будучыня. А для будучыні чалавек ніколі не шкадуе прыгожых і сонечных фарбаў. Яркіх і цёплых.
«Добра... Няхай... А мо яно ўсё часам к лепшаму.
Ці чалавек толькі схільны на жарты. Праўда, гэта не жарты, калі... Гэта будзе злачынства. Толькі... Ці ён жа пойдзе на гэта? Ён жа чалавек... Ён жа каханы».
З гародчыка пахла бульбянішчам і цвіллю тытунёвых цырбуноў. Іх пакінуў тут татка. Ён ужывае толькі лісты. Нябось, сухія цяпер там, на вышках. А цырбуны пагнілі вось, дый якая карысць ад іх. Спіць, мусіць, татка, хутка ўжо развіднее, дый час ужо!